Η υπόθεση DRS στην Ελλάδα είναι σαν το γεφύρι της Άρτας. Με τη διαφορά ότι το Σύστημα Επιστροφής Εγγύησης Συσκευασιών, όπως είναι η επίσημη απόδοση του Deposit Return System από τον εθνικό νομοθέτη, ουδέποτε ξεκίνησε να χτίζεται, για να γκρεμιστεί. Απλώς υπήρξαν αναγγελίες επί αναγγελιών και δόθηκαν παρατάσεις επί παρατάσεων εδώ και τουλάχιστον τρία χρόνια, από τότε που ψηφίστηκε το Ολοκληρωμένο Πλαίσιο για τη Διαχείριση Αποβλήτων (Ν4819/2021).
Βέβαια, ο «σπόρος» για την υλοποίηση του DRS είχε πέσει με προγενέστερο νόμο του 2020, που κι αυτός αποτελούσε ενσωμάτωση ευρωπαϊκής Οδηγίας του 2019 («Σχετικά με τη μείωση των επιπτώσεων ορισμένων πλαστικών προϊόντων στο περιβάλλον και λοιπές διατάξεις»). Για το ίδιο θέμα εκδόθηκε Κοινή Υπουργική Απόφαση πριν δύο χρόνια (ΦΕΚ 3883/Β/21.7.2022), που εξειδίκευε τις αρμοδιότητες και τις υποχρεώσεις των εμπλεκόμενων μερών.
Υπόχρεοι να υλοποιήσουν το Σύστημα Συλλογικής Διαχείρισης (ΣΣΕΔ) επιστροφής εγγύησης συσκευασιών, που εποπτεύεται από τον Ελληνικό Οργανισμό Ανακύκλωσης (ΕΟΑΝ), ήταν καταρχάς οι παραγωγοί των συσκευασιών, δηλαδή η βιομηχανία τροφίμων-ποτών. Η αρχική πρόβλεψη αφορούσε τις συσκευασίες μιας χρήσης που περιέχουν υγρά (νερό, μπίρα, αναψυκτικά, χυμούς-νέκταρ, στιγμιαία ποτά, κρασί, γάλα), από πλαστικό, αλουμίνιο, γυαλί και χαρτί. Η ΚΥΑ επίσης όριζε το αντίτιμο της εγγυοδοσίας στα 10 λεπτά για συσκευασίες έως 500m και στα 15 για μεγαλύτερες συσκευασίες, έως 3 λίτρα για το πλαστικό, έως 1 λίτρο για το αλουμίνιο και έως 1,3 για το γυαλί.
Παράλληλα δόθηκε ως χρονοδιάγραμμα εφαρμογής του DRS μια πολύ σφιχτή προθεσμία, μόλις ενός χρόνου, με έναρξη τον Ιούλιο πέρυσι. Το χρονοδιάγραμμα κρίθηκε ανέφικτο από το σύνολο των παραγωγών-κατασκευαστών, ενώ έντονες ήταν οι διαμαρτυρίες του ΣΕΒΤ. Το επιχείρημά τους ήταν κοινό: Οι μελέτες που είχαν εκπονηθεί και η ευρωπαϊκή εμπειρία έδειχναν ότι από τη στιγμή που είναι έτοιμο το επιχειρησιακό σχέδιο, απαιτούνται από 18 μέχρι 24 μήνες για να είναι πλήρως λειτουργικό στην εκκίνησή του. Μάλιστα, το ιδιαίτερο γεωγραφικό ανάγλυφο της Ελλάδας –η νησιωτικότητα και η πληθώρα των απομακρυσμένων και δυσπρόσιτων περιοχών–, το στοιχείο της εποχικότητας λόγω τουρισμού και η πληθώρα των καταστημάτων λιανικής καθιστούσαν το εγχείρημα ιδιαίτερα πολύπλοκο και φιλόδοξο.
Το γαϊτανάκι των αναβολών εφαρμογής του DRS
Τα υπόλοιπα, όπως λένε οι αγγλοσάξονες, «…είναι ιστορία», μια ιστορία που έχει απασχολήσει σε βάθος τους άμεσα εμπλεκόμενους κλάδους της βιομηχανίας τροφίμων-ποτών και του οργανωμένου λιανεμπορίου. Φορείς όπως ο Σύνδεσμος Ελληνικών Βιομηχανιών Αναψυκτικών (ΣΕΒΑ), η Ελληνική Ένωση Ζυθοποιών (ΕΕΖ) και ο Σύνδεσμος Εταιριών Εμφιαλώσεως Ελληνικού Φυσικού Μεταλλικού Νερού (ΣΕΦΥΜΕΝ) έχουν εκπονήσει μελέτες, έχουν επιδιώξει και πραγματοποιήσει συναντήσεις με την πολιτική ηγεσία, καταθέτοντας ολοκληρωμένα σχέδια και ρεαλιστικές προτάσεις. Ειδικά ο ΣΕΒΑ και η ΕΕΖ έχουν συστήσει κοινή ομάδα εργασίας με το ΙΕΛΚΑ, στο πλαίσιο του ECR Ηellas, ενώ έχουν παρουσιάσει έρευνες σε συνεργασία με τις εταιρείες συμβούλων ΕΥ (Ernst & Young) Ελλάδος και Netrino.
Ποιο ήταν το αποτέλεσμα όλων αυτών; Καταρχάς οι προθεσμίες καταρρίπτονταν η μία μετά την άλλη. Ο Ιούλιος του 2023, βοηθούντων των εκλογών που μεσολάβησαν, έγινε Σεπτέμβριος κι ο Σεπτέμβριος έγινε «Δεκέμβριος του 2023 με Ιανουάριο του 2024». Η επόμενη ημερομηνία που ακούστηκε –και πέρασε σιωπηλά–, ήταν ο Απρίλιος φέτος. Και ξαφνικά φέτος το καλοκαίρι έγινε ένας άκυρος, όπως αποδείχθηκε, συναγερμός για την έναρξη εφαρμογής του συστήματος την 1η Ιουλίου…
Αυτό μας φέρνει στο σήμερα: Στις 12 Ιουλίου, λίγες μέρες πριν τυπωθεί το «σελφ σέρβις», ο υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας, κ. Θεόδωρος Σκυλακάκης, και ο γενικός γραμματέας Συντονισμού Διαχείρισης Αποβλήτων, κ. Μανώλης Γραφάκος, ανακοίνωσαν επισήμως σε ανοιχτή εκδήλωση την κατάθεση νέου νομοσχεδίου για την ανακύκλωση! Σε αυτό θα περιλαμβάνεται νέος σχεδιασμός για το DRS, το οποίο μετατίθεται άλλη μια φορά… για το τέλος του 2025. Πρόκειται για την τελευταία και οριστική ημερομηνία ή θα δοθεί και νέα παράταση; Ο χρόνος θα δείξει…
Πού βρισκόμαστε σήμερα
Το καλοκαίρι φέτος ξεκίνησε μ’ ένα fake news για το DRS, που διαψεύσθηκε μεν, αλλά λειτούργησε αποπροσανατολιστικά στο καταναλωτικό κοινό, συμβάλλοντας σε αυτό που η αγορά ονομάζει «πληθωριστική ψυχολογία». Στις αρχές του Ιουνίου ειδησεογραφική ιστοσελίδα δημοσίευσε την είδηση ότι από 1ης Ιουλίου το μικρό πλαστικό μπουκαλάκι του εμφιαλωμένου νερού ακριβαίνει από τα 50 στα 60 λεπτά, καθώς ξεκινά η εφαρμογή του Συστήματος Επιστροφής Εγγύησης Συσκευασιών. O πιασάρικος τίτλος «Θα πούμε το νερό…νεράκι! Αυξήσεις «φωτιά» 20% από την 1η Ιουλίου σε γάλα, νερό, αναψυκτικά, μπίρες και χυμούς» γίνεται viral και το ένα δημοσίευμα γεννάει το άλλο. Μέσω …χαλασμένου τηλεφώνου δημοσιεύεται η είδηση ότι υπάρχει ΦΕΚ για το DRS, που εκδόθηκε πριν δύο μήνες (δηλαδή τον Μάιο φέτος).
Στις 11 Ιουνίου το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας με μια λιτή δήλωση «διαψεύδει κατηγορηματικά, την ύπαρξη Κοινής Υπουργικής Απόφασης, η οποία υποτίθεται πως έχει δημοσιευθεί σε Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως προ δύο μηνών σχετικά με την εφαρμογή του Συστήματος Επιστροφής Εγγυοδοσίας (DRS) για τα πλαστικά και τα αλουμινένια μπουκάλια, από τις αρχές Ιουλίου 2024»…
Όπως επισήμανε από την πρώτη στιγμή το Food Reporter, η σιβυλλική δήλωση του υπουργείου δεν έδινε μεν πληροφορίες, αλλά προϊδέαζε ότι στο νέο νομοσχέδιο δεν θα περιλαμβάνονται οι γυάλινες και χάρτινες συσκευασίες, δηλαδή το γάλα και το κρασί. Η εκτίμηση αποδείχθηκε σωστή. Όπως δήλωσε στο «σελφ σέρβις» ο γενικός γραμματέας του Υπουργείου Περιβάλλοντος, κ. Μανώλης Γραφάκος, ο νέος νόμος θα περιλαμβάνει τις εξής αλλαγές σε ό,τι αφορά το DRS: «Πρώτον, αλλάζει ο χρόνος εφαρμογής –ξεκινά στα τέλη του 2025. Δεύτερον, θα πρόκειται για ένα καθολικό ενιαίο σύστημα (σ.σ.: Ο ισχύων νόμος αναφέρεται σε «συλλογικά Συστήματα Εναλλακτικής Διαχείρισης», αφήνοντας να εννοηθεί ότι θα είναι πολλά διαφορετικά). Τρίτον, δεν θα περιλαμβάνει τις γυάλινες συσκευασίες. Τέταρτον, το αντίτιμο της εγγυοδοσίας θα παραμένει στο σύστημα για επενδύσεις». Πρόκειται για τα χρήματα από πλαστικές φιάλες και κουτάκια αλουμινίου που οι καταναλωτές δεν θα έχουν επιστρέψει, ώστε να εισπράξουν αυτοί ως δικαιούχοι το αντίτιμο. Στον ισχύοντα νόμο, ο ΕΟΑΝ ως επιβλέπουσα αρχή του ΣΣΕΔ έχει την αρμοδιότητα διαχείρισης και των χρημάτων. Πιθανόν η αλλαγή αυτή να είναι κι ένα «αντισταθμιστικό μέτρο» προς τους υπόχρεους παραγωγούς, για την κάλυψη και του υψηλού λειτουργικού κόστους του συστήματος.
Σε ερώτηση του «σελφ σέρβις», αν στη διαμόρφωση του νέου νόμου έχουν ληφθεί υπόψιν οι σχετικές προτάσεις φορέων όπως οι ΣΕΒΑ-ΕΖΕ-ΙΕΛΚΑ και ο ΣΕΦΥΜΕΝ, ο γενικός γραμματέας απάντησε ότι θα γίνει εκ νέου διάλογος και διαβούλευση, όταν το νομοσχέδιο αναρτηθεί στο gov.gr. Μετά την ψήφιση του νομοσχεδίου, οι μέτοχοι τους συστήματος θα καταθέσουν επιχειρησιακούς φακέλους στον ΕΟΑΝ. Ο κ. Γραφάκος απέφυγε να απαντήσει στο ερώτημα «γιατί υπήρξαν τόσες πολλές καθυστερήσεις;», αρκούμενος στη διαβεβαίωση ότι «τώρα θα υλοποιηθεί».
Πάντως, αν κάτι διδάσκει ο συναγερμός-«μούφα» περί δήθεν εφαρμογής του DRS από την 1η Ιουλίου –πέραν του πώς λειτουργεί το ντόμινο της παραπληροφόρησης– είναι ότι το καταναλωτικό κοινό βρίσκεται δικαιολογημένα σε σύγχυση. Το επιπλέον 10λεπτο στο εμφιαλωμένο νερό των 500ml, το οποίο πράγματι θα επιβαρύνει την τιμή διατίμησης κατά 20% και την τιμή στα σούπερ μάρκετ ως 66%, εκλαμβάνεται από την πλειονότητα των καταναλωτών ως ακόμα ένα «περιβαλλοντικό χαράτσι», αντίστοιχο του έξτρα 10άλεπτου στις πλαστικές συσκευασίες μιας χρήσης και στις πλαστικές σακούλες. Ακόμα κι αν το Αντίτιμο Εγγυοδοσίας δεν πρόκειται να εφαρμοστεί άμεσα, και μόνο η αναφορά σε ακόμα μια επικείμενη ανατίμηση λειτουργεί επιβαρυντικά στην ψυχολογία του καταναλωτή, εντείνοντας τη γενικευμένη αίσθηση ακρίβειας. Πόσο μάλλον όταν δεν έχει προηγηθεί καμία επικοινωνιακή καμπάνια εκ μέρους της πολιτείας, σχετικά με το τι είναι το DRS και γιατί δεν «χαρατσώνει», αφού επιστρέφει στον καταναλωτή το προκαταβεβλημένο από αυτόν ποσό ανά συσκευασία.
Ποια είναι τα σχέδια του Υπουργείου Περιβάλλοντος για το DRS
Όσα μας είπε κατ’ ιδίαν ο γενικός γραμματέας, διατυπώθηκαν και επισήμως στην ανοιχτή εκδήλωση του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας στις 11 Ιουλίου, με θέμα την Διαχείριση Αποβλήτων. Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο Ίδρυμα Θεοχαράκη παρουσία εκατοντάδων συμμετεχόντων, ιδίως φορέων των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης και περιλάμβανε τον απολογισμό της πενταετίας 2019-2024 και τον οδικό χάρτη ως το 2030 για τη μεταρρύθμιση στην ανακύκλωση.
Ο υπουργός Περιβάλλοντος, κ. Θεόδωρος Σκυλακάκης, στην τοποθέτησή του δεν έκανε καμία ονομαστική αναφορά στο DRS. Αντιθέτως έδωσε έμφαση στη διαχείριση των βιοαποβλήτων, αναφέροντας ότι είναι το «κλειδί» για να διευρύνουμε τη λίστα με τα «επαναχρησιμοποιούμενα» υλικά, ένας όρος που, όπως είπε, πρέπει να αντικαταστήσει τη λέξη «απόβλητα». Το βάρος δίνεται στα βιοαπόβλητα επειδή, μεταξύ άλλων, κάποια από αυτά μπορεί να χρησιμοποιηθούν για τη δημιουργία βιοαερίου, ώστε να καλύπτονται ενεργειακές ανάγκες με κλιματικά ουδέτερο τρόπο. Ο υπουργός αναφέρθηκε εμμέσως στο DRS, λέγοντας ότι η ανακύκλωση ως πρακτική πρέπει να «εισέλθει δυναμικά στην καθημερινότητα των νοικοκυριών». Παραδέχθηκε ότι αυτό μπορεί να γίνει μόνο, αν δοθούν λύσεις σε πρακτικές δυσκολίες των πολιτών σχετικά με τον χρόνο, τον κόπο και την απόσταση που πρέπει να διανύουν για να ανακυκλώνουν. Επίσης, είπε ότι πρέπει να βοηθήσουμε τους πολίτες να οργανώνουν τα νοικοκυριά τους βάσει των αρχών της ανακύκλωσης. Τα ερώτημα που γεννάται, βέβαια, είναι γιατί δεν το κάνουν ως τώρα, περισσότερο από είκοσι χρόνια μετά την εκκίνηση εφαρμογής του συστήματος των μπλε κάδων. Σημειωτέον ότι το εν λόγω σύστημα παρότι έχει σημαντικά «κενά», συνεισφέρει στο 95% του εθνικού αποτελέσματος της ανακύκλωσης στην Ελλάδα, σύμφωνα με την Ελληνική Εταιρεία Αξιοποίησης Ανακύκλωσης που το διαχειρίζεται.
Βέβαια, ως προς το συνολικό ποσοστό της ανακύκλωσης η Ελλάδα παραμένει πολύ πίσω από τους στόχους της ΕΕ. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Περιβάλλοντος στην πιο πρόσφατη αξιολόγησή της «έβγαλε κίτρινη κάρτα» στην Ελλάδα, εκδίδοντας «έγκαιρη προειδοποίηση» ότι η χώρα κινδυνεύει να μην πιάσει το στόχο του 2025, σχετικά με την ανακύκλωση του 55% των αστικών αποβλήτων. Έως και το 2019 –τελευταίο έτος για το οποίο η ΕΕ διαθέτει επίσημα στοιχεία– το συνολικό μας ποσοστό ανακύκλωσης ήταν 21%, ήτοι 34 ποσοστιαίες μονάδες κάτω από το στόχο. Στην ανακύκλωση συσκευασιών τα πράγματα είναι σχετικά καλύτερα, καθώς έχουμε καλύψει το 60,1% έναντι στόχου 65%. Αυτό οφείλεται κυρίως στην πρόοδο της ανακύκλωσης χαρτιού και μετάλλων (πλην αλουμινίου), όπου η Ελλάδα ξεπερνά τους κοινοτικούς στόχους. Αντιθέτως στο πλαστικό και στο αλουμίνιο βρισκόμαστε στο 38% και 38,5%, αντίστοιχα, με στόχο το 50%. Και στο γυαλί στο 30%, με στόχο το 70%.
Ομολογία αποτυχίας
Ο γενικός γραμματέας Συντονισμού Διαχείρισης Αποβλήτων αναφέρθηκε στο DRS στην κεντρική του τοποθέτηση, παρουσιάζοντας τους βασικούς άξονες του νέου νομοσχεδίου για την ανακύκλωση. Είπε χαρακτηριστικά ότι «στην ανακύκλωση δεν πήγαμε καλά την τελευταία πενταετία. Τα πράγματα δεν έγιναν χειρότερα, αλλά δεν βελτιώθηκαν». Παραδέχθηκε ότι «έγιναν κάποιες λάθος εκτιμήσεις, εικάζω όμως ότι τα πράγματα έχουν μπει σε μια σειρά. Μετά από το νομοσχέδιο, που θα υλοποιήσει και το Σύστημα Εγγυοδοσίας, θα ανοίξει ένα νέο κεφάλαιο επενδύσεων, θα υπάρξει μια ισορροπία».
Στους άξονες του νομοσχεδίου για την ανακύκλωση παρουσιάστηκαν επιγραμματικά στοιχεία για το DRS. Εκτός από όσα είχαν ήδη γίνει γνωστά (ενιαίο σύστημα ως το τέλος του 2025, μόνο για πλαστικό και αλουμίνιο, τα μη εισπραχθέντα της εγγυοδοσίας θα παραμένουν στο σύστημα), ειπώθηκαν επιπλέον τα εξής: Στην πλήρη ανάπτυξη του συστήματος προβλέπονται περίπου 15.000 σημεία επιστροφής για τη διευκόλυνση του κοινού. Επίσης, το νέο νομοσχέδιο για την ανακύκλωση θα ρυθμίζει τα ζητήματα της Εναλλακτικής Διαχείρισης (άρα και του DRS), με στόχο να κατατεθεί από τους υπόχρεους παραγωγούς νέο επιχειρησιακό σχέδιο, με τριπλάσιους πόρους για την ανακύκλωση, που θα περιλαμβάνει και τη συλλογή των ανακυκλώσιμων υλικών.
Πάντως, δεν ειπώθηκε τίποτα για τη συμμετοχή των ΟΤΑ στο νέο φορέα, κάτι που επιβεβαιώνει τις πληροφορίες ότι το νέο ΣΣΕΔ δεν τους περιλαμβάνει.