Τα τελευταία χρόνια συχνά ακούγεται ότι «τα σούπερ μάρκετ στην Ελλάδα είναι πια πάρα πολλά για να τα σηκώσει η αγορά» και ότι «είναι μοιραίο πολλά από τα υπάρχοντα να κλείσουν». Δηλαδή ότι, τουλάχιστον από αυτή τη σκοπιά, η κλαδική αγορά «ασθενεί» και πρέπει να «εξυγιανθεί». Ευσταθεί, τάχα, ότι ο κλάδος είναι υπεράριθμος καταστημάτων; Πώς έχει επιδράσει σχετικά η οικονομική ύφεση;

Εννοείται ότι η έννοια της εξυγίανσης υπό συνθήκες χρόνιας και βαθιάς ύφεσης πλέει στο αίμα των επιχειρηματικά πιο αδύνατων, δηλαδή κυρίως των μικρών, χωρίς να εξαιρούνται αρκετοί μεγαλύτεροι έως και κάποιοι πολύ μεγάλοι. Παρεμπιπτόντως, οι αντιστοιχίες της οικονομικής κρίσης προς τον δαρβινικό νόμο της φυσικής επιλογής, της αγωγής υγείας προς την οικονομική συγκέντρωση και του θεράποντος ιατρού προς τον σφαγέα που επωφελείται του αίματος, εξαχρειώνοντας τα νοήματα, εξαθλιώνουν τα ήθη. Ας το θυμούνται αυτό κάποια επιχειρηματικά στελέχη, όταν μιλούν δημοσίως…

Η μακάβρια αναλογία του ένα προς τρία
Τουλάχιστον για τις μικρές τοπικές αλυσίδες μέχρι 15 καταστήματα, το πράγμα είναι φανερό. Ο πίνακας 2 περιγράφει το πώς μέσα σε έξι χρόνια, δηλαδή από την έναρξη της ύφεσης, οι μικρές αλυσίδες έχασαν το ήμισυ του δυναμικού τους από άποψη αριθμού καταστημάτων, λόγω πώλησης δικτύου –και πράγματι, μετρήσαμε τουλάχιστον 12 τέτοιες τοπικές αλυσίδες, συνολικού δυναμικού 73 καταστημάτων–, συγχώνευσης, επέκτασής του ή λουκέτου. Από την άλλη πλευρά, μελετώντας τις εκτιμώμενες (από την IRI) πωλήσεις ανά τύπο καταστήματος (πίνακας 4), φαίνεται σε ποια κατηγορία επιχειρηματικού μεγέθους ανήκαν κατά κανόνα τα καταστήματα τροφίμων που εξαφανίστηκαν –χοντρικά κατά το ένα τρίτο– στη διάρκεια της εξαετίας 2008-2013.

Στην αναλογία ένα προς τρία εξαφανίστηκαν και τα σημεία πώλησης στις κατηγορίες των καταστημάτων «ευκολίας» και των ειδών καπνιστού και πρώτης ζήτησης (πίνακας 5). Συμπληρωματικά, μάλιστα, από μια ματιά στον πίνακα 4 είναι αντιληπτό ότι η γενική τάση απωλειών του «ένα προς τρία» επιβεβαιώνεται σε ό,τι αφορά και τον τζίρο των «μικρών καταστημάτων τροφίμων». Σημειώνουμε πως στο προηγούμενό μας τεύχος, σε ανάλυσή μας για την αγορά του cash & carry διαπιστώσαμε την ισχύ της ίδιας μακάβριας αναλογίας και στις απώλειες τζίρου του παραδοσιακού χονδρεμπορίου. Σύμφωνα, μάλιστα, με τα στοιχεία της IRI, τα παντός είδους καταστήματα χονδρικής πώλησης στη χώρα από 12.262 το 2010, μειώθηκαν στα 8.391 στα τέλη του 2013 –δηλαδή, το ένα στα τρία έκλεισε!

Περίεργη σύμπτωση(;), αλήθεια, που στη διάρκεια της εξαετίας 2008-2013 η ελληνική οικονομία, σωρεύοντας ύφεση άνω του 30%, έχασε το ένα τρίτο του μεγέθους της, όσο ακριβώς δηλαδή έχασε και το διαθέσιμο καταναλωτικό εισόδημα, ενώ, αντιστρόφως ανάλογα, αν κρίνει κανείς από την κατάσταση του δημοσίου χρέους σήμερα, αυτό αυξήθηκε περίπου κατά ένα τρίτο από την έναρξη της τροϊκανής «εξυγίανσης», με στόχο τη μείωσή του…! Στην ίδια περίοδο, πάντως, γενικά τα μικρά σούπερ μάρκετ κάτω των 400τμ διατήρησαν και επέκτειναν κατά τι την ποσοστιαία συμμετοχή τους στον κλαδικό τζίρο (πίνακας 6), πράγμα που κατά πάσα πιθανότητα σημαίνει πως το «μικρό μαγαζί», με τη χάρη του μεγάλου ιδιοκτήτη ή συνεργάτη, δεν κινδύνεψε.

Ιδρύσεις και εξαγορές καταστημάτων
Σε κάθε περίπτωση είναι εντυπωσιακό ότι το γενικό άθροισμα των καταστημάτων των ισχυρότερων και πιο διευρυμένων δικτύων διανομής του κλάδου (πίνακας 1) δεν έχει διαφοροποιηθεί σχεδόν καθόλου στη διάρκεια της εξαετίας 2008-2013! Και να ‘λεγε κανείς ότι δεν επενδύουν στην επέκταση των δικτύων τους! Το αντίθετο! Τα οκτώ μεγαλύτερα δίκτυα αλυσίδων της αγοράς μας εγκαινίασαν στην τετραετία 2010-2013 146 νέα σούπερ μάρκετ κάθε μεγέθους (πίνακας 7) και στην ίδια τετραετία τα πέντε πιο επιθετικά, από άποψη στρατηγικής επέκτασης μέσω εξαγορών, πρόσθεσαν κατ’ αυτόν τον τρόπο στο δυναμικό τους 263 καταστήματα (πίνακας 8)!

Ως προς τις εξαγορές, ας προσεχθεί, όμως, το εξής: Αν εξαιρέσουμε τα 160 Dia –από τα 377 που αριθμούσε η Dia Hellas όταν απορροφήθηκε –, που λειτουργούν πια όλα τους ως «κρίκοι» της αλυσίδας Μαρινόπουλος, περί τα 2/3 των καταστημάτων της Ατλάντικ, από τα 168 που είχε όταν πτώχευσε, διαμοιράστηκαν μεταξύ μεγάλων και μικρότερων ανταγωνιστών. Και μόνο, δηλαδή, από τη διάλυση των δύο μεγάλων αλυσίδων, μετά τη λειτουργία των καλύτερων καταστημάτων τους υπό νέες διευθύνσεις, περί τα 270 σημεία πώλησης από αυτά που κατείχαν, «έσβησαν» από τον κατάλογο των εμπορικών μονάδων του κλάδου.

Συμπερασματικά, λοιπόν, κατά πρώτον η επέκταση των κραταιών δικτύων με νέα καταστήματα τα τελευταία χρόνια δεν αντισταθμίζει καν τα κενά από τα «σβησμένα» καταστήματα των διαλυμένων μεγάλων αλυσίδων. Κατά δεύτερον, στο μείζον μέρος τους οι εξαγορές από τους «έχοντες» του κλάδου αναφέρονται σε «ξύλευση πεσμένων δρυών», δηλαδή στη μοιρασιά των καταστημάτων των πάλαι ποτέ σημαντικών αλυσίδων, περιλαμβανομένων των γερμανικών «δρυών» Aldi και Plus. Και κατά τρίτον, στην τετραετία 2010-2013 μόνο ως δευτερεύων κανόνας της συγκέντρωσης επιχειρήθηκαν κυριολεκτικώς επιθετικές εξαγορές, με στόχο το μικρομεσαίο δυναμικό του κλάδου –δηλαδή εξαγορές «ζωντανών» εταιρειών. Για την ακρίβεια, από τα 263 εξαγορασμένα καταστήματα του πίνακα 8 μετρήσαμε μόλις 52, δηλαδή κάτι λιγότερο από το ένα πέμπτο, που εξαγοράστηκαν κατ’ αυτόν τον τρόπο και που ήταν το βιός εννιά τοπικών αλυσίδων, δυναμικού από 3 ως 10 καταστήματα.

Επενδυτικές τακτικές: Μεγάλοι, μεσαίοι και μικροί
Πάντως, επειδή οι οκτώ κραταιές αλυσίδες δεν αποτελούν το επενδυτικό «όλον» του κλάδου σε ό,τι αφορά την επέκταση των δικτύων διανομής, μια αναδρομή στις εκδόσεις του Πανοράματος των Ελληνικών Σούπερ Μάρκετ της τελευταίας τετραετίας μας έδειξε ότι οι «λοιποί» του κλάδου εγκαινίασαν, συγκριτικά, περισσότερα νέα καταστήματα από εκείνες. Το 2010 οι «8» εγκαινίασαν 41 καταστήματα και οι «λοιποί» 47 (σύνολο 88 νέα καταστήματα στον κλάδο), το 2011 εγκαινίασαν 45 και 47 αντίστοιχα (σύνολο 92), το 2012 36 και 51 (σύνολο 87) και το 2013 24 και 50 αντίστοιχα (σύνολο 74)! Δηλαδή, έστω κι αν κάποια από τα δηλωμένα ως νέα καταστήματα των «λοιπών» αλυσίδων είναι προϊόν ριζικών ανακαινίσεων, γενικά φαίνεται ότι οι τοπικές αλυσίδες, αντίστροφα προς την τάση της επενδυτικής αυτοσυγκράτησης των «8», οδεύοντας προς το 2013, αύξαναν τις δικές τους επιδόσεις στη δημιουργία νέων καταστημάτων.

Στην πραγματικότητα δεν τις «αύξαναν». Διότι, ενόσω κάποιοι από τους ισχυρούς εξαγόραζαν πτωχευμένα ή ζωντανά καταστήματα άλλων αλυσίδων, συμμαζεύοντας αντισταθμιστικά τις επενδύσεις τους στη δημιουργία ίδιων νέων καταστημάτων, οι μικρομεσαίοι των τοπικών αγορών τα επένδυαν όλα σε νέες εμπορικές μονάδες, πασχίζοντας να ισοφαρίσουν αμυντικά το επιθετικό πνεύμα των αλυσίδων του πίνακα 8. Από αυτό μπορεί κανείς να υποθέσει βάσιμα ότι τουλάχιστον ένα τμήμα της αγοράς των μεσαίων τοπικών αλυσίδων εξακολουθεί να τον έχει «τον τρόπο του» να αμύνεται επενδυτικά –και μάλιστα με ίδια κεφάλαια, αν κρίνει κανείς από τη χρόνια έλλειψη ρευστότητας– και ότι κάθε άλλο παρά εύκολη λεία είναι για τους ισχυρούς.

Τα περί του αντιθέτου μηνύματα, που αποσκοπούν στην παράδοση των μικρομεσαίων, είτε ως πωλητών των επιχειρήσεών τους είτε ως «συνεργατών» των ισχυρών, μάλλον στους υποκάτω αυτών «πιάνει», και εύλογα εξαιτίας πραγματικού κινδύνου. Ποιοι είναι οι «υποκάτω των μικρομεσαίων» που πείθονται για το σκοτεινό μέλλον των επιχειρήσεών τους και ενεργούν για τη σωτηρία τους; Για παράδειγμα, ο όμιλος Μασούτη, από τα 96 συνδεδεμένα καταστήματα Express Market και τα 787 συνεργαζόμενα που είχε το 2012, σήμερα διαθέτει αντιστοίχως 154 και άνω των 1.100. Επίσης, σχεδόν τα μισά καταστήματα της Μαρινόπουλος σήμερα βρίσκονται υπό τη διεύθυνση franchise (441 στα 877 συνολικά του δικτύου).

Η εταιρεία στο πρώτο εξάμηνο φέτος λειτούργησε ακόμα 15 τέτοια καταστήματα, κυρίως στη νησιωτική Ελλάδα, ενώ στα χέρια της το franchising αποδεικνύεται ελιξίριο απο-πτώχευσης –έτσι «νεκραναστήθηκε» το δίκτυο των 149 πρώην Αρβανιτίδης. Ο όμιλος ΑΒ Βασιλόπουλος από 46 καταστήματα franchise το 2012, στα τέλη του 2013 αριθμούσε 52, ενώ και μεσαίες αλυσίδες σήμερα, όπως η αχαϊκή Κρόνος, αναπτύσσουν πέριξ εαυτών συστήματα δορυφόρων-συνεργατών, δηλαδή μικρών λιανεμπόρων…

Κατηγορίες μεγέθους καταστημάτων και τζίρος
Σύμφωνα με τα στοιχεία του Πανοράματος, ενώ τον πρώτο χρόνο της εξαετίας 2008-2013 ο κλάδος αριθμούσε συνολικά 2.544 σούπερ μάρκετ όλων των μεγεθών και υπέρ μάρκετ, στα τέλη του 2013 ο αριθμός τους είχε πέσει στα 2.401 (πίνακας 2), μολονότι στη διάρκεια της περιόδου εγκαινιάστηκαν συνολικά 560 νέα καταστήματα (τα 341 από αυτά στην τετραετία 2010-2013). Είναι φανερό, λοιπόν, ότι στη διάρκεια της εξαετίας έκλεισαν περισσότερα καταστήματα απ’ όσα εγκαινιάστηκαν. Συνδυαστικά οι πίνακες 3 και 6 έχουν να μας πουν, πάντως, ενδιαφέροντα πράγματα για τις κατηγορίες μεγέθους των καταστημάτων του κλάδου και τις πωλήσεις τους, όπως εξελίχθηκαν, χωρίς κατ’ ανάγκην να λύνουν απορίες.

Μια τέτοια απορία είναι, λόγου χάριν, γιατί αυξήθηκε ο αριθμός των υπέρ μάρκετ, ενόσω η συμμετοχή τους στον κλαδικό τζίρο φαινόταν ότι μειώνεται; Κατά τα άλλα, πάντως, νομίζουμε πως μπορεί να υποστηριχθεί ότι στην εξέλιξή της η σχέση «αριθμού καταστημάτων ανά κατηγορία μεγέθους/συμμετοχής της στον τζίρο» σε γενικές γραμμές διέπεται από μια σχετικά σταθερή στο χρόνο αναλογία ποσοστού τζίρου/πλήθους καταστημάτων ανά κατηγορία –δηλαδή, ο τζίρος ανεβαίνει, εφόσον η μάζα των καταστημάτων της κατηγορίας ανεβαίνει ή το αντίθετο. Αυτό εμμέσως επιτρέπει να εικάσουμε ότι ως γενικό άθροισμα οι χώροι πωλήσεων από έτος σε έτος απλώς «μοιράζεται» διαφορετικά μεταξύ των κατηγοριών μεγέθους καταστημάτων, χωρίς αξιοσημείωτες διαφοροποιήσεις –δηλαδή, ό,τι χάνει η μια κατηγορία σε χώρους πωλήσεων, «μοιράζεται» στις άλλες ή ό,τι κερδίζει, το χάνουν οι υπόλοιπες.

Συμπεράσματα
1. Το δυναμικό του κλάδου από άποψη εμπορικών μονάδων και αθροίσματος χώρων πώλησης εμφανίζει σχετική μείωση. 2. Όποιος συμπεραίνει πως, επειδή αυτό το δυναμικό το 2008 ανταποκρινόταν σε ένα πρότυπο ευημερίας, που ως το 2013 κατέρρευσε, είναι αναπόφευκτο να συγκεντρωθούν μειούμενα τα καταστήματα (και οι εταιρικές δομές) του κλάδου, ας μην ξεχνά πως ο κλάδος ό,τι χάνει από την ύφεση, σε σημαντικό βαθμό το αναπληρώνει από την απογύμνωση της πελατείας και τη συρρίκνωση των μικρών της ευρύτερης αγοράς, λόγω της ύφεσης. Συνεπώς δεν τίθεται θέμα περίσσιας δυναμικού. 3. Η συγκέντρωση εξελίσσεται α) σαρωτικά στην αγορά των μικρών του ευρύτερου κλάδου, από την οποία εξακολουθούν να καρπώνονται οφέλη τζίρου και επέκτασης δικτύων πώλησης οι μεγάλες και οι μεσαίες αλυσίδες, και β) με ισχυρές άμυνες κι εύκολες «πολιορκίες», με εξαγορές περιουσιακών στοιχείων διαλυμένων εταιρειών και χωρίς αιφνιδιασμούς, στη μεγάλη αγορά της λιανικής. 4. Η επέκταση των δικτύων διανομής, ενώ συνεχίζεται, απλώς καλύπτει κενά της αγοράς.

* Επεξεργασία στοιχείων έκδοσης «Πανόραμα των Ελληνικών Σούπερ Μάρκετ»: Αγγέλα Κοντού, υπεύθυνη Databank, BOUSSIAS