Οι σελίδες του σελφ σέρβις και των ειδικών του εκδόσεων αποτελούν ένα σημαντικό αρχειακό υλικό για όποιον επιθυμεί να παρακολουθήσει την εξέλιξη του οργανωμένου λιανεμπορίου στην Ελλάδα. Το σελφ σέρβις κατέγραψε και εξακολουθεί να καταγράφει τις μεγάλες αλλαγές του κλάδου σε ό,τι αφορά τα οικονομικά αποτελέσματα αλλά και την επέκταση των σούπερ μάρκετ πανελλαδικά. Σημείο-σταθμός σε αυτή την πορεία: το πρώτο τεύχος της ετήσιας έκδοσης Πανόραμα των Ελληνικών Σούπερ Μάρκετ».

Η ιστορία των σούπερ μάρκετ στην Ελλάδα ξεκινά τη δεκαετία του ’60, τότε που μεταφέρεται το μοντέλο του σελφ σέρβις (της αυτοεξυπηρέτησης του πελάτη) στη χώρα μας. Η αρχή γίνεται το 1961 με το πρώτο κατάστημα Μαρινόπουλος στo Κολωνάκι. Παράλληλα, το 1962 δημιουργείται το πρώτο «πειραματικό» σελφ σέρβις στην Κυψέλη από την Θανόπουλος, που αναπτύσσεται γρήγορα με 10 μικτού τύπου καταστήματα στη δεκαετία 1962 – 1972.

Ακολουθεί η Θεσσαλονίκη με το Καταναλωτής ΚΟΝΣΟΥΜ COOP το 1964, η αλυσίδα Καράογλου το 1966 στη Λάρισα, το 1967 η Αφοί Βασιλόπουλοι στο Π. Φάληρο, ενώ το 1968 παρουσιάζεται το πρώτο Άλφα Βήτα Βασιλόπουλος στο Ψυχικό και την ίδια χρονιά, εγκαινιάζεται το πρώτο Σκλαβενίτης στο Περιστέρι.

Σε αυτή τη δεκαετία, οι επιχειρήσεις που μπαίνουν στον χώρο του σούπερ μάρκετ είναι 7. Την ίδια περίοδο αρχίζει και η δραστηριότητα των παντοπωλειακών συνεταιρισμών (Αθηνά Μάρκετ, Μέριμνα, Πρόοδος, Άλφα Δέλτα, Φοίνιξ, Μάρκετ Ελλάς, Γκρόσελ Μάρκετ κα).

Η Αθηνά Μάρκετ, παρόλο που εκπροσωπεί μικρομεσαίους παντοπώλες, ιδρύει το πρώτο της σούπερ μάρκετ της δεκαετίας (1971) στην οδό Μιχαλακοπούλου και η Αφοί Βερόπουλοι εγκαινιάζει στην Εθνική οδό Αθηνών-Λαμίας (11ο χλμ) το πρώτο της σούπερ μάρκετ.

Το 1976 εγκαινιάζει το πρώτο της κατάστημα η Μετρό ΑΕΒΕ στον Κορυδαλλό, η Γαληνός Λαουτάρης το 1977 στη Χαλκίδα και η Extra Πρώτα & Φθηνά το 1978 στο Παγκράτι. Τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’70 τα σούπερ μάρκετ επεκτείνονται και στην επαρχία. Στη Θεσσαλονίκη έχουν ήδη εγκαινιαστεί τα πρώτα τοπικά καταστήματα.

Η Μασούτης εγκαινίασε το πρώτο της κατάστημα το 1976. Από το 1977 είχαν ξεκινήσει οι φήμες για το ενδιαφέρον ξένων αλυσίδων προς την ελληνική αγορά (Carrefour, Makro). To Makro ήρθε στην Ελλάδα μετά από πολλά χρόνια, το 1992, όπως και το Carrefour (τo 1999). Είχε προηγηθεί ο ερχομός της Promodes τo 1991 με το πρώτο Continent, και η Μαρινόπουλος είχε υπογράψει συμφωνία συνεργασίας με τον γαλλικό όμιλο το 1993).

Η καταγραφή των καταστημάτων
Η πρώτη μεγάλη προσπάθεια καταγραφής των καταστημάτων από το σελφ σέρβις έγινε τις χρονιές 1974 και 1975 με τη συνεργασία της εταιρείας ερευνών MRC. Στην πολύτιμη αυτή εργασία δεν παρουσιαζόταν μόνο ο αριθμός των καταστημάτων αλλά και η έκτασή τους, το προσωπικό τους, οι ταμιακές μηχανές και τα ψυγεία τους (σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη και Πάτρα).

Επίσης, σύμφωνα με τα στοιχεία της εταιρείας ερευνών Marketel, στην αρχή της δεκαετίας του ’70 τα σελφ σέρβις ήταν περίπου 800 και από αυτά, εκείνα που μπορούσαν να χαρακτηριστούν σούπερ μάρκετ (με χώρο πάνω από 200τμ) ήταν περίπου 280.

Ένα άλλο χρήσιμο στοιχείο για την καταγραφή της εξέλιξης του δικτύου σούπερ μάρκετ στη χώρα μας προέρχεται από τον ΣΕΣΜΕ, τον Σύνδεσμο Επιχειρήσεων Σούπερ Μάρκετ Ελλάδας, που ιδρύθηκε το 1977.

Μέχρι τον Ιούνιο του ίδιου έτους τα μέλη του ΣΕΣΜΕ διαθέτουν 112 σούπερ μάρκετ στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη και, σύμφωνα με δηλώσεις του τότε προέδρου του κ. Κώστα Βερόπουλου, τα καταστήματα αυτά είχαν το 1976 τζίρο 6,5 δισ. δρχ (περίπου 20 εκατ. ευρώ), που αντιπροσώπευαν το 28% περίπου των συνολικών πωλήσεων τροφίμων.

Επέκταση δικτύου τη δεκαετία του ’80
Η δεκαετία του ΄80 είναι σημαντική για την ανάπτυξη των δικτύων καταστημάτων σούπερ μάρκετ πανελλαδικά. Σύμφωνα με στοιχεία της Nielsen, ο αριθμός των σούπερ μάρκετ ήταν 527 το 1982 και 910 το 1988. Στο σελφ σέρβις αναφέρεται πως το 1982 υπήρχαν 32 αλυσίδες και το 1988 είχαν φτάσει τις 60 (ενώ παράλληλα σημειωνόταν μείωση των λιανεμπορικών καταστημάτων τροφίμων από 29.503 σε 24.500, τις αντίστοιχες χρονιές).

Οι 130 προμηθευτικοί συνεταιρισμοί παντοπωλών έχουν 12.000 μέλη και 85 σούπερ μάρκετ, ενώ, την ίδια δεκαετία οι αγροτικοί συνεταιρισμοί ιδρύουν δικά τους πρατήρια ή σούπερ μάρκετ (στα τέλη της δεκαετίας του ’80 υπολογίζονται στα 300). Την ίδια εποχή ξεκινούν κάποιοι καταναλωτικοί συνεταιρισμοί την προσπάθεια ίδρυσης δικών τους καταστημάτων (πιο επιτυχημένη θεωρείται η περίπτωση του Καταναλωτή, ο οποίος ξεκίνησε από τη Θεσσαλονίκη και εξαπλώθηκε σε όλη την Ελλάδα και το INKA Χανίων.

Παράλληλα, ξεκινά η επέκταση με καταστήματα μεγάλων επιφανειών (υπέρ μάρκετ), με πρώτα τα ΥΠΕΡ του Μαρινόπουλου, τα MEGA του Βασιλόπουλου, τα EUROSPAR του Βερόπουλου, τα BIG του Ατλάντικ (το πρώτο Ατλάντικ ένοιξε το 1980) κλπ. Σχεδόν όλες οι αλυσίδες εγκαινιάζουν καταστήματα άνω των 2.000τμ. Οι αθηναϊκές αλυσίδες εξαπλώνονται με γρήγορους ρυθμούς και στην επαρχία, όπου ήδη λειτουργούν και τοπικές επιχειρήσεις.

Όπως αναφέρει η ειδική έκδοση του σελφ σέρβις Λιανεμπόριο-Χονδρεμπόριο 1994, «μέσα στη δεκαετία του ’80 ο αριθμός των αλυσίδων πλησιάζει τις 100 αλλά υπάρχει πάντα η αμφιβολία κατά πόσο τα καταστήματα που περιλαμβάνονται στις αλυσίδες είναι πραγματικά σούπερ μάρκετ (έχουν, δηλαδή, επιφάνεια πώλησης τουλάχιστον 200τμ ή 2 ταμειακές μηχανές).


Δεκαετία ’90: Έρχονται οι ξένες αλυσίδες
To 1991 εγκαινιάζονται το πρώτο Praktiker και το πρώτο Continent στην Ελλάδα. Tο 1992 ανοίγει στην Πέτρου Ράλλη & Κηφισού το πρώτο Makro και στις 5 Ιουλίου του 1995 υποδέχονται το κοινό τα πρώτα Dia.

Η έλευση των ξένων αλυσίδων εντείνει τον ανταγωνισμό. Δεν είναι τυχαίο πως την εξαετία 1991 – 1996 πραγματοποιήθηκαν συνολικά 259 εξαγορές σούπερ μάρκετ, που αντιπροσωπεύουν το 19% του συνόλου των σούπερ μάρκετ το 1996. Παράλληλα, οι μεγάλες αλυσίδες (με πάνω από 16 καταστήματα) τριπλασιάζονται το ίδιο χρονικό διάστημα.

Το μεγάλο κύμα εξαγορών ξέσπασε μετά την εξαγορά της ΑΒ Βασιλόπουλος από τη βελγική Delhaize. Σύμφωνα με στοιχεία του σελφ σέρβις, το 1991 υπήρχαν περίπου 600 σούπερ μάρκετ μεγέθους 400τμ και συνολικά περίπου 1.200 σούπερ μάρκετ.

Εξέλιξη λιανεμπορίου τροφίμων*
Είδος καταστήματος 1977 1986 1993 1995
2+ταμιακές μηχανές 277 753 669 928
Μεγάλα και μεσαία κατ/τα τροφίμων 3.160 7.099 7.857
Μικρά κατ/τα τροφίμων 21.332 15.201 8.768
Σύνολο 31.272 25.245 22.969 17.553
*Χωρίς τα νησιά Αιγαίου και Ιονίου
Πηγή: Amer Nielsen Research, 1997, στοιχεία δημοσιευμένα στο σελφ σέρβις τεύχος 249 (Σεπτέμβριος 1997).
Σημ.: H Nielsen χρησιμοποιούσε συγκεκριμένα κριτήρια για την απογραφή των καταστημάτων τροφίμων, γι’ αυτό και υπήρχαν μεγάλες διαφορές με τα στοιχεία της ΕΣΥΕ.

Προ Πανοράματος
Το καλοκαίρι του 1997 κυκλοφορεί το πρώτο Πανόραμα των Ελληνικών Σούπερ Μάρκετ από τις εκδόσεις Μιχαηλίδη. Η προεργασία είχε όμως ξεκινήσει αρκετά χρόνια νωρίτερα με ειδικά αφιερώματα στις σελίδες του περιοδικού αλλά και με τις ειδικές εκδόσεις «Χαρτογράφηση των Ελληνικών Σούπερ Μάρκετ» (από το 1994).

Το 1993, στο τεύχος Νο 203 του σελφ σέρβις, παρουσιάζεται ανάλυση των ισολογισμών 13 μεγάλων αλυσίδων του κλάδου για τη χρήση 1992. Πρώτος σε πωλήσεις ερχόταν και τότε ο όμιλος Μαρινόπουλου (Νίκη και Tresco), με 89 δισ. δρχ. (26,2 εκατ. ευρώ). Ακολουθούσε η Σκλαβενίτης με 56,7 δισ. δρχ. και η Βερόπουλος με 45,6 δισ. δρχ. Σήμερα, οι 20 από τις 36 αλυσίδες δεν υπάρχουν πλέον ως επωνυμίες (είτε έκλεισαν είτε εξαγοράστηκαν).

Λιανεμπόριο-Χονδρεμπόριο: η πρώτη οργανωμένη χαρτογράφηση
Με την ειδική έκδοση Λιανεμπόριο-Χονδρεμπόριο μπαίνουν τον Φεβρουάριο του 1994 τα θεμέλια για την οργανωμένη καταγραφή των εξελίξεων στον κλάδο. Σύμφωνα με τα στοιχεία της έκδοσης, στα τέλη του 1993 υπήρχαν 85 επιχειρήσεις αλυσίδων σούπερ μάρκετ, 1.137 σούπερ μάρκετ πληρούσαν τις προϋποθέσεις της έρευνας (άνω των 200τμ χώρος πώλησης ανά κατάστημα ή 2 ταμειακές μηχανές), από τα οποία τα 876 ανήκαν σε αλυσίδες και τα 261 ήταν «μεμονωμένα», δηλαδή ανήκαν σε επιχειρήσεις με 1 ή 2 σούπερ μάρκετ.

Οι 20 από τις επιχειρήσεις είχαν καταστήματα σε διάφορες περιοχές της χώρας και οι 65 είχαν τοπική δραστηριότητα. Την τριετία 1991 -1993 άνοιξαν 182 νέα καταστήματα και εξαγοράστηκαν 171 (δεν υπήρχαν στοιχεία για καταστήματα που έκλεισαν).

Στο τεύχος 214 του σελφ σέρβις (Ιούλιος-Αύγουστος 1994) δημοσιεύεται η ανάλυση των ισολογισμών των 15 μεγαλύτερων αλυσίδων της χώρας για το 1993. Το σύνολο του κύκλου εργασιών έχει ανέλθει σε 535 δισ. δρχ. από 375,8 δισ. δρχ. το 1992. Στο ίδιο τεύχος παρουσιάζεται η ταυτότητα 37 σούπερ μάρκετ. Το 1995 κυκλοφορεί το τεύχος Νο 6 της σειράς Λιανεμπόριο-Χονδρεμπόριο (Μάιος ’95).

Τα σημαντικότερα γεγονότα που σηματοδότησαν τις εξελίξεις την τελευταία διετία (1994-1995), όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στην έκδοση, συνοψίζονται «στην «αιφνίδια» συμμαχία Μαρινόπουλου-Continent, στην εξίσου αιφνίδια γιγαντοποίηση της Ατλάντικ, στις σημαντικές επιτυχίες της Continent στην επαρχία, την αντεπίθεση των μεσαίων και μικρών σούπερ μάρκετ με τη δημιουργία του ΕΛΟΜΑΣ και του ΑΣΤΕΡΑ και οι αλλαγές που αναγγέλθηκαν στην επεκτατική πολιτική των μέχρι το 1994 «συντηρητικών» αλυσίδων Σκλαβενίτη και Άλφα Βήτα.

Με τη βοήθεια της εταιρείας Research House International τα σούπερ μάρκετ υπολογίστηκαν σε 1.600 για το 1994. Από αυτά, σε 91 αλυσίδες ανήκαν τα 945. Μέσα σε 4 χρόνια (από το 1991) άνοιξαν 250 νέα καταστήματα, δηλαδή το 25% περίπου του συνόλου.

Το 1996 εκδίδεται το 7ο τεύχος, όπου διαπιστώνεται μια ραγδαία ανάπτυξη των αλυσίδων, με συγκέντρωση ολοένα και μεγαλύτερης δύναμης στις μεγάλες επιχειρήσεις και ομίλους με αλματώδη αύξηση των πωλήσεών τους και παράλληλη αποδυνάμωση των μεσαίων και μικρών αλυσίδων. Ακόμη, σημειώνεται η αύξηση της δύναμης των αλυσίδων ξένης ιδιοκτησίας, που κατά το 1995 αντιπροσώπευαν μερίδιο 23,5% της ομάδας των μεγάλων σούπερ μάρκετ.

H Lidl είχε ήδη δραστηριοποιηθεί στη Β. Ελλάδα και αναμενόταν η επίσημη είσοδός της, ενώ ο προηγούμενος χρόνος είχε σηματοδοτηθεί από τις εξελίξεις που αφορούσαν στην Carrefour: Το 1995 ήταν η πρώτη χρονιά εισόδου της Dia και η Promodes (Continent), που είχε από το 1993 συνεργασία με τη Μαρινόπουλος, προσπαθούσε να αποτρέψει την είσοδο της Carrefour.


Ο γαλλικός όμιλος ήρθε τελικά στην Ελλάδα το 1999 και στο τέλος του έτους συγχωνεύτηκε με την Promodes.

Τα καταστήματα σούπερ μάρκετ που καταγράφηκαν στην απογραφή έως 31/12/1995 ήταν συνολικά 2.255 (1.131 αλυσίδων και 1.124 μεμονωμένα).

Μεταξύ 1991 και 1995 άνοιξαν σχεδόν 330 νέα σούπερ μάρκετ (29% του συνόλου της χώρας).

Αριθμός σούπερ μάρκετ
(απογραφή 1/1/-31/12 1995)

Οι 12 μεγαλύτεροι όμιλοι και αλυσίδες λιανεμπορίου, κατέχοντας 565 καταστήματα το 1995, πραγματοποιούσαν τζίρο άνω των 800 δισ. δρχ., που αντιστοιχούσε στο 50% περίπου του τζίρου όλων των καταγεγραμμένων σούπερ μάρκετ της χώρας.

Αριθμός σούπερ μάρκετ (απογραφή 1/1/-31/12 1995)
Αλυσίδες (άνω των 3 κατ/μάτων) 1.131
Μεμονωμένα (επιχειρήσεις με 1-2 καταστήματα) 1.124
Σύνολο 2.255
Πηγή: Λιανεμπόριο-Χονδρεμπόριο 1996, εκδόσεις Μιχαηλίδη, περιοδικό σελφ σέρβις
Σημ.: Περιλαμβάνονται «θερινά» σούπερ μάρκετ και ορισμένα γεωργικών και αγροτικών συνεταιρισμών

Πανόραμα των Ελληνικών Σούπερ Μάρκετ Νο 1
Το 1997 κυκλοφορεί το πρώτο Πανόραμα των Ελληνικών Σούπερ Μάρκετ, οπότε ο κλάδος έχει πλέον ένα μοναδικό εργαλείο μελέτης της εικόνας του σε επίπεδο οικονομικών στοιχείων και ανάπτυξης δικτύου καταστημάτων.

Το 1996 χαρακτηρίστηκε από κρίση στην αγορά, πτώση των πωλήσεων, συγκράτηση των τιμών σε χαμηλά επίπεδα αλλά και ένταση των σχέσεων λιανεμπόρων-προμηθευτών.

Η αντιστοιχία σούπερ μάρκετ/κατοίκων ήταν 2:10.000 (το 2010 ο αριθμητής είχε υπερδιπλασιαστεί). Στη χώρα λειτουργούσαν 2.134 σούπερ μάρκετ, από τα οποία τα 1.345 ανήκαν σε αλυσίδες. Επίσης, ενδιαφέρον είχε η εξέλιξη του αριθμού των αλυσίδων, που από 32 το 1982 έφθασαν τις 98 το 1996 (από αυτές οι 15 ήταν μεγάλες, με 20+ καταστήματα στο δίκτυό τους, από μόλις 2 το 1982). Και οι «μικροί» του κλάδου όμως είχαν μια δυναμική ανάπτυξη (αλυσίδες με 6-10 καταστήματα από 5 έφθασαν τις 26, ενώ με 3-5 τις 48).

Μπροστά στην ταχεία εξάπλωση του δικτύου των Dia, αλυσίδες όπως οι Άλφα-Βήτα Βασιλόπουλος, Αφοί Βερόπουλοι και άλλες, προχωρούν στη λειτουργία μεσαίου μεγέθους καταστημάτων (700-400τμ) ενώ η Μαρινόπουλος (συνεργάτης ήδη της Continent) και Σκλαβενίτης συνεχίζουν τα εγκαίνια καταστημάτων μεγάλων επιφανειών.

Παράλληλα, οι Έλληνες επιχειρηματίες του λιανεμπορίου τροφίμων συνέχισαν να επενδύουν σε βαλκανικές αγορές όπως η fYRoM και η Βουλγαρία. Η δραστήρια επέκταση των δικτύων καταστημάτων σούπερ μάρκετ, οδήγησε τις 25 τότε μεγαλύτερες αλυσίδες του κλάδου σε αύξηση 10,78% των πωλήσεών τους με παράλληλη υποχώρηση 9,71% των κερδών τους, μετά από άνοδο των αποσβέσεών τους κατά 15,31%.

Εντυπωσιακότερη άνοδο πωλήσεων (33,65%) και καθαρών κερδών (68,64%), κατέγραψαν στη χρήση 1997 οι 34 μικρομεσαίες αλυσίδες σούπερ μάρκετ που περιελάμβανε η δεύτερη έκδοση του Πανοράματος.

Η Lidl αλλάζει τα δεδομένα
Τον Ιούνιο του 1999 εγκαινιάζονται τα 10 πρώτα καταστήματα της Lidl, της εκπτωτικής αλυσίδας που θα σημαδέψει έκτοτε το λιανεμπόριο και θα παίξει σημαντικό ρόλο στις στρατηγικές αποφάσεις του ανταγωνισμού, τόσο σε ό,τι αφορά την πολιτική τιμών τους όσο και το format των καταστημάτων.

Όπως αποδείχθηκε αργότερα, η Lidl ήταν η αλυσίδα που κατάφερε να νικήσει κατά κράτος τις άλλες ξένες εκπτωτικές αλυσίδες που προσπάθησαν να αποκτήσουν μερίδιο στη χώρα (Plus και Aldi).

Στο Πανόραμα (Νο 3) καταγράφεται αύξηση των καταστημάτων αλυσίδων σούπερ το 1998 κατά 13,4%. Στο ίδιο τεύχος αναφέρεται πως σε μία πενταετία (1994-1998), μειώθηκε στο μισό ο αριθμός των προμηθευτών ανά αλυσίδα σούπερ μάρκετ. Τον Μάρτιο του 1998 είχαμε την υποτίμηση της δραχμής, που οδήγησε σε αυξήσεις τιμών (5%-15%), και περιόρισε τις παρεχόμενες εκπτώσεις (σταθερά στην πρώτη γραμμή των διαπραγματεύσεων μεταξύ λιανεμπόρων-προμηθευτών).

Ο κύκλος εργασιών των 25 μεγαλύτερων αλυσίδων σούπερ μάρκετ την υπό εξέταση χρονιά αυξήθηκε κατά 9,10% (σε ευρώ=3,99 δισ.) Από το 1999, η Βόρεια Ελλάδα βρίσκεται στο επίκεντρο των εξελίξεων, λόγω της γειτνίασης με βαλκανικές αγορές. Σε πρώτο πλάνο βρίσκεται η δημιουργία του μεγαλύτερου ομίλου της Ευρώπης και δεύτερου στον κόσμο, της Carrefour, μετά τη συγχώνευσή της στα τέλη Αυγούστου, με την Promodes.

Διοξίνες και σεισμός οδηγούν το 1999 τις 36 μεγαλύτερες αλυσίδες σε άνοδο πωλήσεων 9,78% αλλά υποχώρηση καθαρών προ φόρων κερδών κατά 11,17% και τις 28 μικρομεσαίες αλυσίδες σε 11,19% και -17,23% αντίστοιχα. Το 1999 ο αριθμός των σούπερ μάρκετ αυξάνεται σημαντικά, στα 2.740 καταστήματα (1.719 αλυσίδων, που έφθασαν τις 100).

Η νέα χιλιετία
Το 2000 είναι μια χρονιά περαιτέρω συγκέντρωσης του κλάδου, δημιουργίας της Carrefour Μαρινόπουλος, αναζήτησης κεφαλαίων από το ΧΑΑ (είσοδος της Ατλάντικ), επενδυτικών πρωτοβουλιών στα Βαλκάνια, ανοίγματος στις νέες τεχνολογίες (παρουσία στο διαδίκτυο κλπ). Επίσης, στο προσκήνιο έρχεται το θέμα των πωλήσεων κάτω του κόστους.

Η Βερόπουλος αποφάσισε το άνοιγμα του πρώτου καταστήματος στο Βελιγράδι, ενώ ήδη είχε τέσσερα καταστήματα στη fyROM και στη Βουλγαρία η ΑΒ Βασιλόπουλος έχει πλέον την ΕΝΑ Bulgaria. Το δίκτυο καταστημάτων αναπτύσσεται (με χαμηλότερη ταχύτητα από την προηγούμενη χρονιά) και φθάνει το 2000 συνολικά στα 2.919 καταστήματα (1.862 ανήκουν σε αλυσίδες).


Το 2001, οι πωλήσεις των σούπερ μάρκετ σημείωσαν αύξηση κατά 12,79%, για να διαμορφωθούν σε 5,7 δισ. ευρώ (Πανόραμα 2002). Οι εξαγορές συνεχίζονται και αυτή τη χρονιά (Πανεμπορικής από την Αφοί Βερόπουλοι, Γαληνός, Λαουτάρης και Άριστα από Ατλάντικ και Καταναλωτής από την Πέντε).

Στην βόρεια Ελλάδα συνεχίζονται οι επεκτατικές κινήσεις με την επικράτηση της Μασούτης στον συναγωνισμό με την Αρβανιτίδης για την απόκτηση της Άλφα Δέλτα, που την ανέδειξε πρώτη αλυσίδα με διαφορά στην περιοχή.

Το δίκτυο καταστημάτων το 2001 ήταν σε σύνολο 3.101, με τα 1.971 να ανήκουν σε αλυσίδες. Οι 10 μεγαλύτεροι όμιλοι και εταιρείες σούπερ μάρκετ είχαν καταγράψει πωλήσεις 4,85 δισ. ευρώ με καθαρά προ φόρων κέρδη 36,35 εκατ. ευρώ.

Στην εποχή του ευρώ
Οι εξελίξεις του 2002 καθορίστηκαν από την είσοδο του ευρώ στη ζωή μας. Ανατιμήσεις, παραπομπές στον εισαγγελέα προμηθευτών που δεν είχαν ενημερώσει το υπουργείο για αλλαγή τιμοκαταλόγων, ανάπτυξη μεριδίου εργαζομένων με καθεστώς μερικής απασχόλησης (32,33%) ήταν μερικά από τα χαρακτηριστικά στοιχεία της χρονιάς.

Το 2002 ήταν η χρονιά που οι επιχειρήσεις ξεπερνούν τη στασιμότητα στην κερδοφορία (+222, που προέρχεται κυρίως από υπεραξίες ακινήτων, λόγω των συγχωνεύσεων). Ένα μεγάλο πεδίο επενδυτικής δραστηριότητας ξεδιπλώθηκε την ίδια χρονιά και αφορούσε στα δίκτυα franchising (χαρακτηριστικό παράδειγμα τα 5’ Μαρινόπουλος), αλλά και την έμφαση στην ίδρυση μικρομεσαίων καταστημάτων.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι εξελίξεις στο θεσμικό πεδίο. Ο ΣΕΣΜΕ πιέζει για την καθιέρωση του νέου καθεστώτος στις πωλήσεις κάτω του κόστους, σύμφωνα με τον νέο νόμο και στην Επιτροπή Ανταγωνισμού φτάνει η πρώτη υπόθεσης παραβίασής του, ενώ αναμένονταν και νέες παραπομπές.

Στη χρήση 2002, ο κύκλος εργασιών των 69 αλυσίδων του δείγματος, είχε διαμορφωθεί σε 6,74 εκατ. ευρώ (+13,14%), με τα κέρδη τους να διαμορφώνονται σε 123,26 εκατ. ευρώ. Τα σούπερ μάρκετ αλυσίδων έφθασαν τα 2.010 (+4,9%). Η γερμανική Tengelmann επιβεβαιώνει τις φήμες και το 2003 ιδρύει στην Ελλάδα την Plus Hellas.

Την ίδια χρονιά είχαμε αναγγελία παγώματος τιμών για ένα τετράμηνο από την Carrefour Μαρινόπουλος, γεγονός που προκάλεσε ποικίλα σχόλια από την αγορά, ενώ για το θέμα των τιμών, που φέρνει στο προσκήνιο το υπουργείο Ανάπτυξης προσπαθώντας να τιθασεύσει τον πληθωρισμό, το λιανεμπόριο υποστηρίζει πως απλώς μεταφέρει τις ανατιμήσεις των προμηθευτών –με καθυστέρηση και όχι όλες- στον καταναλωτή.

Το 2003 αλλάζει το τοπίο στα καταστήματα γειτονιάς με την εμφάνιση των αλυσίδων Ola Stores και Το Μικρό. Οι 82 αλυσίδες σούπερ μάρκετ (δείγμα), είχαν καταγράψει πωλήσεις 7,44 δισ. ευρώ (+9,38%) και καθαρά προ φόρων κέρδη 142,08 εκατ. ευρώ (13,52%). Το σύνολο των σούπερ μάρκετ αλυσίδων ήταν στο +6,12%, στα 2.133, με πρώτη την Ατλάντικ (εγκαινίασε 27 καταστήματα).

Ολυμπιακοί Αγώνες και… πρόστιμα
Το 2004 ήταν χρονιά-σταθμός στην ιστορία των σούπερ μάρκετ. Χαρακτηρίστηκε από έντονες πληθωριστικές τάσεις (ξεκίνησαν το δεύτερο τρίμηνο του έτους), που οδήγησαν σε ένταση μεταξύ λιανεμπορίου-προμηθευτών, από αντιφατικές πρακτικές του υπουργείου (ήδη ο κ. Κ. Κουλούρης από το 2003 είχε ξεκινήσει την εκστρατεία «συγκράτησης των τιμών» που έδειχναν τα σούπερ μάρκετ ως υπεύθυνα για τις ανατιμήσεις) και από την παραπομπή του ΣΕΣΜΕ και επτά εκ των μεγαλύτερων αλυσίδων σούπερ μάρκετ στην Επιτροπή Ανταγωνισμού ως υπεύθυνων για παράνομες πρακτικές χειραγώγησης της αγοράς, εν μέσω καταγγελιών για κερδοσκοπία και υπερκέρδη, κατά τη διάρκεια της πρώτης διετίας κυκλοφορίας του ευρώ στην Ελλάδα.

Ο κλάδος είχε τότε καταγράψει άνοδο πωλήσεων 8,15% (στα 7,91 δισ. ευρώ), που δεν συνοδεύτηκε όμως από αντίστοιχη άνοδο κερδών (υποχώρηση κερδοφορίας κατά 12,76%, στα 120,82 εκατ. ευρώ).Το δίκτυο καταστημάτων εξακολουθεί να αυξάνεται (+4,83%), με τα σούπερ μάρκετ αλυσίδων να έχουν εντονότερους ρυθμούς ανάπτυξης (+5,91%).

Παρελθόν τα μεγάλα ποσοστά ανάπτυξης
Στο δείγμα των 82 επιχειρήσεων του Πανοράματος 2006, σημειώθηκε για πρώτη φορά μια μεγάλη πτώση στον ρυθμό ανάπτυξης των πωλήσεων. Συγκεκριμένα, μετά το 9,38% του 2003 (σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά) και το 8,15% του 2004, στη χρήση του 2005 σημειώθηκε αύξηση πωλήσεων κατά μόλις 4,07%.

Μείωση σημείωσαν και τα κέρδη. Ένα από τα κυρίαρχα ζητήματα που απασχολούσαν τον κλάδο το 2005 ήταν το ωράριο λειτουργίας, του οποίου η θεσμική ρύθμιση δεν έφερε κανένα αποτέλεσμα. Την ίδια περίοδο συνεχίστηκε η διαμάχη των σούπερ μάρκετ με τον κλάδο αρτοποιίας για το καθεστώς και τις προϋποθέσεις διάθεσης ψωμιού.

Στον απόηχο της παραπομπής του ΣΕΣΜΕ και 7 μεγάλων λιανεμπορικών αλυσίδων στην Επιτροπή Ανταγωνισμού, ο άλλοτε πανίσχυρος Σύνδεσμος του κλάδου διασπάστηκε και αποδυναμώθηκε σε σημαντικό βαθμό.

Στη χρήση 2005, οι 10 μεγαλύτερες επιχειρήσεις-όμιλοι του κλάδου κατέγραψαν αθροιστικό κύκλο εργασιών 6,91 δισ. ευρώ, καταλαμβάνοντας επί συνόλου μερίδιο αγοράς άνω του 81%. Παράλληλα, μεγάλη ανάπτυξη είχαν τα δίκτυα των discount αλλά και η επέκταση των παραδοσιακών σούπερ μάρκετ με καταστήματα μεσαίου μεγέθους.


Μια νότα αισιοδοξίας έως την κρίση
Όπως ανέφερε και το εισαγωγικό κείμενο της έκδοσης Νο 11 του Πανοράματος (Σεπτ. 2007), το 2006 έφερε μια νότα αισιοδοξίας. Η επιβραδυντική τάση ανακόπηκε. Οι πωλήσεις και τα καθαρά κέρδη κινήθηκαν ανοδικά (+6,35%, στα 9,12 δισ. ευρώ και +15,94%, στα 145,9 εκατ. ευρώ, αντίστοιχα).

Την ίδια χρονιά εγκαινίασε η Plus τα πρώτα 10 καταστήματά της, με λιγότερο εντυπωσιακά από τα αναμενόμενα αποτελέσματα, ενώ η Aldi άρχισε να κατασκευάζει κέντρο διανομής με αποθήκες, στη Σίνδο. Το δίκτυο καταστημάτων σούπερ μάρκετ αλυσίδων σημείωσε αύξηση 5,33%, στα 2.325 καταστήματα.

Το 2007, η τάση ανάκαμψης συνεχίστηκε. Χαρακτηριστικό της χρονιάς, που επεκτάθηκε και στην επόμενη, ήταν η πληθώρα εξαγορών. Μεταξύ άλλων, αναφέρουμε την εξαγορά της κυπριακής αλυσίδας Chris cash & carry από τον όμιλο Καρφούρ Μαρινόπουλος, της Παπαγεωργίου από τη Σκλαβενίτης και των Τροφίνο και Αστήρ από την Αφοί Βερόπουλοι.

Στις 84 εταιρείες του δείγματος, το 2007 οι 10 μεγαλύτερες εταιρείες του κλάδου αντιπροσώπευαν το 78,58% των πωλήσεων, οι επόμενες 10 το 10,45% και συνολικά οι 20 πρώτες το 89,03%. Οι θεσμικές αλλαγές σε διάφορους τομείς (ωράριο, αγορανομικές διατάξεις, έναρξη εργασιών νέων καταστημάτων κλπ), έδειχναν πως το γραφειοκρατικό πλαίσιο παρέμενε αλώβητο.

Την ίδια περίοδο (2007), οι αλυσίδες συνέχιζαν την επέκταση αλλά και την αναδιοργάνωση του δικτύου τους, με εξαγορές, νέα καταστήματα, κλείσιμο των μη αποδοτικών, συμβάσεις franchising κλπ. Το σύνολο των σούπερ μάρκετ αλυσίδων αυξήθηκε κατά 2,82%.

Τους πρώτους μήνες του 2008 είχαμε την αποχώρηση της Plus και την πώληση των καταστημάτων της στην ΑΒ Βασιλόπουλος, η οποία έτσι ενίσχυσε σημαντικά τη θέση της, κυρίως στη βόρεια Ελλάδα. Στα Βαλκάνια, η Αφοί Βερόπουλοι είχε ήδη ιδρύσει οκτώ καταστήματα στη fYRoM και τρία μεγάλα καταστήματα στο Βελιγράδι, ενώ η Καρφούρ Μαρινόπουλος έδειχνε μεγάλο ενδιαφέρον για ανάπτυξη δραστηριότητας στη Βουλγαρία.

Το 2008 καταγράφηκαν σημαντικές μεταβολές τόσο στη διάρθρωση και τη σύσταση του ανταγωνισμού όσο και στη διαμόρφωση νέων τάσεων στην αγορά. Ήταν η χρονιά του προστίμου της Επιτροπής Ανταγωνισμού προς τη Dia Hellas, της έντασης ελέγχων για την λειτουργία του ανταγωνισμού σε συγκεκριμένες κατηγορίες (απορρυπαντικά, καφές, μπίρα, φρέσκο γάλα, καύσιμα κλπ), της αγορανομικής διάταξης που επέβαλε την υποχρεωτική αναγραφή όλων των εκπτώσεων αποκλειστικά στο αρχικό τιμολόγιο για όλες τις αγορές της κάθε αλυσίδας (πρακτικά, καταργήθηκαν τα πιστωτικά σημειώματα).

Στη χρήση 2008, ο συνολικός τζίρος των 74 υπό εξέταση αλυσίδων είχε διαμορφωθεί σε 10,24 δισ. ευρώ (+8,04%), ενώ το καθαρό περιθώριο κερδοφορίας τους είχε υποχωρήσει σε 1,66% (από 1,81%). Το δίκτυο καταστημάτων σούπερ μάρκετ αλυσίδων σημείωσε αύξηση κατά μόλις 1,11%, στα 2.544 καταστήματα.

Στο τέλος του 2008 η Aldi εμφανίστηκε δυναμικά στο προσκήνιο, με τα εγκαίνια 12 καταστημάτων. Σημαντική στροφή σημειώνεται και στην τιμολογιακή πολιτική των αλυσίδων, που εντείνουν τις προσφορές και τις εκπτώσεις. Η παγκόσμια κρίση δεν αφήνει ανεπηρέαστο κανέναν κλάδο.

Βαθιά στην κρίση
Στο Πανόραμα του 2010, καταγράφονται, βάσει των ισολογισμών της χρήσης 2009, οι πρώτες σημαντικές επιπτώσεις της κρίσης. Οι πωλήσεις των 78 αλυσίδων σούπερ μάρκετ του δείγματος αυξήθηκαν κατά μόλις 1,14% (στα 10,46 δισ. ευρώ), από 8,04% την προηγούμενη χρονιά, ενώ παράλληλα αυξήθηκε ο δείκτης συνολικών εξόδων στο 20,83% του τζίρου τους.

Τα δε κέρδη, μετά μια μικρή μείωση κατά 0,97% την προηγούμενη χρονιά, σημείωσαν μείωση κατά 26,58%. Το δίκτυο καταστημάτων αλυσίδων σούπερ μάρκετ αυξήθηκε κατά 2,75%, στα 2.614 καταστήματα. Η Lidl είναι πλέον αδιαμφισβήτητος ηγέτης της αγοράς των discount, εκτοπίζοντας την Aldi (που διέκοψε τη λειτουργία των 38 καταστημάτων της) και με την Dia Hellas να παρουσιάζει και τη χρονιά αυτή ζημιές (9,47 εκατ. ευρώ). Το 2009 έχει ήδη ενταθεί ο ανταγωνισμός στο πεδίο των προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας.

Το υπουργείο Οικονομίας, Ανταγωνιστικότητας και Ναυτιλίας (ΥΠΟΙΑΝ) ανοίγει τα θέματα των ενδοομιλικών συναλλαγών (ζήτησε για πρώτη φορά από 40 πολυεθνικές αναλυτικούς φακέλους τεκμηρίωσης), ολοκληρώνει το Παρατηρητήριο Τιμών και εισάγει, μεταξύ άλλων, αγορανομική διάταξη για τις προσφορές προϊόντων.

Τον Ιούλιο του 2010 η αγορά συγκλονίζεται από την προσφυγή της Ατλάντικ στο άρθρο 99 του Ν. 3588/2007 (νέος Πτωχευτικός Κώδικας). Η εξέλιξη αυτή πλήττει όχι μόνο την ίδια την επιχείρηση και το προσωπικό της αλλά και πλήθος προμηθευτών. Το 2010 ήταν μια δύσκολη χρονιά για τον κλάδο. Η ύφεση επηρέασε αρνητικά τόσο τα αποτελέσματα των επιχειρήσεων όσο και τους καταναλωτές.

Ο κλάδος δείχνει, παρόλα αυτά να αντιστέκεται. Τη χρονιά της εξαγοράς της Dia Hellas από την Καρφούρ Μαρινόπουλος, κάποια από τα Ατλάντικ εξαγοράζονται, κάποια κλείνουν, και εγκαινιάζονται στη χώρα πάνω από 50 σούπερ μάρκετ. Συνολικά, όμως, σημειώθηκε μείωση κατά 17,25% στον αριθμό των σούπερ μάρκετ αλυσίδων (2.163 καταστήματα).

Οι πωλήσεις αυξήθηκαν κατά 0,89% (δεν υπήρχαν στοιχεία για Ατλάντικ και Makro). Όμως, καθοριστικό στοιχείο για την εικόνα του κλάδου ήταν η εμφάνιση για πρώτη φορά αρνητικού πρόσημου στα αποτελέσματα του leader της αγοράς. Ίσως και λόγω της εξαγοράς της Dia Hellas, η Carrefour Μαρινόπουλος εμφάνισε ζημιές -84,85 εκατ. ευρώ. Αυτή η εξέλιξη επηρέασε αρνητικά και τα συνολικά καθαρά κέρδη του κλάδου, που ήταν 22,66 εκατ. ευρώ.


Το μέλλον
Η ανάλυση των στοιχείων του 2011 θα παρουσιαστεί στη νέα έκδοση Πανόραμα των Ελληνικών Σούπερ Μάρκετ 2012.

Όπως, όμως, καταγράφηκε και στις σελίδες του σελφ σέρβις κατά τη διάρκεια του 2011 αλλά και μέχρι τη συγγραφή του παρόντος κειμένου, η συνεχιζόμενη ύφεση εξακολουθεί να πλήττει το σύνολο της οικονομικής και κοινωνικής ζωής της χώρας, με φυσικό επακόλουθο να επηρεάζει σημαντικά και τον κλάδο των σούπερ μάρκετ, έστω κι αν βρίσκεται σε καλύτερη μοίρα από άλλους σημαντικούς κλάδους της οικονομίας.

Σε αρκετές αλυσίδες, ακόμη και σε μεγάλες του κλάδου, η ύφεση αλλά και η στρατηγική επιλογή μείωσης των τιμών, επηρεάζει αρνητικά την κερδοφορία τους. Αυτό προκύπτει από μία πρώτη ανάγνωση των προβλέψεων για το άμεσο μέλλον αλλά και από τα αποτελέσματα τριμήνου όσων τα έχουν ήδη δημοσιοποιήσει. Η πίεση είναι μεγαλύτερη στις μεσαίες και μικρές αλυσίδες.

Όμως υπάρχουν αλυσίδες που εξακολουθούν να επενδύουν στην ανάπτυξη των δικτύων τους, με έμφαση στα μεσαίου μεγέθους καταστήματα και τα καταστήματα γειτονιάς.

Στην νέα έκδοση του Πανοράματος των Ελληνικών Σούπερ Μάρκετ αλλά και στα επόμενα τεύχη του σελφ σέρβις θα καταγραφούν με αντικειμενικότητα και συνέπεια οι εξελίξεις στον κλάδο, οι στρατηγικές των αλυσίδων σούπερ μάρκετ και των προμηθευτών τους και τα αποτελέσματα των επιλογών τους στο νέο δραματικό σκηνικό του 2012 και των ετών που θα ακολουθήσουν.