Μόλις πριν δέκα έτη –την πρώτη περίοδο των μνημονίων– το ελληνικό λιανεμπόριο, μέσα στην οικονομική κρίση και τη χρηματοπιστωτική ανασφάλεια, μπόρεσε να βρει σύντομα τους ρυθμούς του. Παράλληλα, τα στελέχη του είχαν την ευκαιρία να συνομιλήσουν με την «τρόικα», τους θεσμούς, προβάλλοντας την ικανοποίηση των αιτημάτων τους, στο πλαίσιο των κανονιστικών μεταρρυθμίσεων της πρώτης φάσης και της απορρύθμισης της αγοράς, που ακολούθησε με την «εργαλειοθήκη» του ΟΟΣΑ.
Eκείνη την περίοδο κυρίαρχα θέματα ήταν οι ρυθμίσεις που περιορίζουν άμεσα ή έμμεσα την ελευθερία των λιανοπωλητών να οργανώνουν τις δραστηριότητες τους. Μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις υποκατηγορίες περιορισμών: 1) Των ωρών λειτουργίας των καταστημάτων (μέγιστος αριθμός ωρών λειτουργίας τις καθημερινές, τα Σάββατα, τις Κυριακές, τις αργίες –ειδικότερα των αποθηκών). 2) Των πωλήσεων «προστατευμένων» προϊόντων (μη συνταγοραφούμενα φάρμακα, καπνικά, εφημερίδες). 3) Λοιπές περιοριστικές ρυθμίσεις της ελευθερίας των λιανοπωλητών να οργανώνουν τις πωλήσεις και την εμπορική επικοινωνία των προωθητικών ενεργειών και εκπτώσεων.

Το κανονιστικό πλαίσιο ήρθε τελικά πολύ κοντά στις προτάσεις των επιχειρήσεων, ανεξαρτήτως αν κάποια ζητήματα, όπως των καπνικών και των εφημερίδων, δεν απέδωσαν τζίρο και κερδοφορία στον κλάδο.

Δέκα χρόνια μετά, με μια φιλελεύθερων προθέσεων κυβέρνηση, ο κλάδος βιώνει μια άνευ προηγουμένου ρυθμιστική ομοβροντία. Πολλές από τις μεταβολές επιβάλλονται μεν από την ενωσιακή νομοθεσία, αλλά αρκετές παράγονται αποκλειστικά εγχωρίως.

Εθνικές ρυθμίσεις
Η πανδημία και οι δυσαρμονίες που προκάλεσε στην αγορά επέβαλαν την επιβολή των πρώτων περιοριστικών μέτρων σε ό,τι αφορά τιμές και ποσότητες. Ήταν η περίοδος που το ΥΠΑΝ πήρε το βάπτισμα του πυρός στη ρύθμιση της αγοράς, πράγμα που επέκτεινε αμέσως μετά για την αντιμετώπιση του πληθωρισμού. Έτσι, στην προσπάθειά του να περιορίσει τις αλυσιδωτές ανατιμήσεις, θέσπισε τον Μάρτιο πέρυσι τις απαγορεύσεις στην πώληση και την αποκόμιση μικτού κέρδους «από την πώληση οποιουδήποτε προϊόντος ή την παροχή οποιασδήποτε υπηρεσίας που είναι απαραίτητη για την υγεία, τη διατροφή, τη διαβίωση, τη μετακίνηση και την ασφάλεια του καταναλωτή, όταν το περιθώριο μεικτού κέρδους ανά μονάδα υπερβαίνει το αντίστοιχο περιθώριο μεικτού κέρδους ανά μονάδα προ της 1ης Σεπτεμβρίου 2021». Πρόσφατα ως γνωστόν η ισχύς της διάταξης παρατάθηκε ως τις 30 Ιουνίου φέτος.

Καθώς η εν λόγω παρέμβαση δεν απέφερε τα επιθυμητά για την κυβέρνηση, προωθήθηκε η ιδέα του «Καλαθιού του Νοικοκυριού». Πρόκειται για μια λίστα αγαθών βασικών προϊοντικών κατηγοριών, προσδιορισμένων από το ΥΠΑΝ, οι τιμές των οποίων δημοσιοποιούνται εβδομαδιαίως από τα σούπερ μάρκετ, προκειμένου ο καταναλωτής να εντοπίζει τα φθηνότερα. Πρόθεση της κυβέρνησης ήταν το «Καλάθι» να αποτελέσει έναυσμα για την όξυνση του ανταγωνισμού μεταξύ προμηθευτών (ως προς το να βάλουν τα προϊόντα τους στο «Καλάθι») και μεταξύ λιανεμπόρων (ως προς το να πωλούν φθηνότερα). Προφανώς δεν επρόκειτο για «μείωση τιμών», αλλά για την υπόδειξη εκ μέρους των αλυσίδων κάποιων προϊόντων χαμηλότερης τιμής για ένταξη στο «Καλάθι», με τον όρο να διατηρούν τις τιμές τους για μία εβδομάδα.

Η Επιτροπή Ανταγωνισμού κατόπιν ελέγχου της ρύθμισης εξέδωσε γνωμοδότηση, με την οποία ζήτησε τη διασφάλιση μιας σειράς προϋποθέσεων για να την εγκρίνει –π.χ. να μην ωθούνται οι αλυσίδες σε διαδικασία αυτοπροτίμησης, δηλαδή να μη βάζουν στο «Καλάθι» τα δικά τους PL, εξαιρώντας επώνυμα προϊόντα, που ενδεχομένως είναι φθηνότερα. Κι αυτό διότι, εάν υπερισχύσουν τα PL, προφανείς επιπτώσεις θα υποστούν τόσο οι παραγωγοί επώνυμων προϊόντων όσο και οι –αποστερημένοι της δυνατότητας πολλαπλής επιλογής αγαθών– καταναλωτές.

Δεδομένου μάλιστα ότι το καλάθι έγινε υποχρεωτικό για λιανεμπορικές αλυσίδες ετήσιου τζίρου 90 εκατ. ευρώ και άνω, η Επιτροπή θεώρησε αναγκαία τη συμμετοχή όλων των επιχειρήσεων του κλάδου, σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, ακόμα και των e-shops, ακόμα κι όσων δεν εμπορεύονται το σύνολο των κατηγοριών προϊόντων της λίστας του «Καλαθιού» (π.χ. αρτοποιείων, ιχθυοπωλείων, κρεοπωλείων). Ειδάλλως, έκρινε η ανεξάρτητη αρχή, δεν θα ασκείται ανταγωνιστική πίεση σε συγκεκριμένες κατηγορίες προϊόντων και θα ευνοούνται οι στρεβλώσεις του ανταγωνισμού.

Παρά τις ηχηρές αντιδράσεις φορέων της αγοράς, η μεθοδολογία του «Καλαθιού» επεκτάθηκε εξειδικευμένα για κάποιες περιόδους (το «Καλάθι του νονού», «του Άη Βασίλη», «των σαρακοστιανών» και «του Πάσχα»). Επίσης, αν και βάσει της έγκρισης της Επιτροπής Ανταγωνισμού, η διάρκεια ισχύος του ήταν μέχρι την 31η Μαρτίου, προκειμένου να αποφευχθεί η μόνιμη επίδρασή του στη φυσιογνωμία της αγοράς και τις καταναλωτικές συνήθειες, η απερχόμενη κυβέρνηση την επέκτεινε ως τις 30 Ιουνίου.

Επειδή ορισμένες επιχειρήσεις, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις επιπτώσεις από τις ανατιμήσεις, προχώρησαν σε μείωση του περιεχομένου των συσκευασιών (shrinkflation), με αποτέλεσμα να δυσκολεύεται ακόμη περισσότερο ο καταναλωτής να συγκρίνει τις τιμές των προϊόντων, το ΥΠΑΝ προχώρησε σε αλλαγές στη σήμανση αναγραφής των τιμών στα ράφια των σούπερ μάρκετ, ώστε η τιμή ανά κιλό να γίνει ευκρινέστερη. Ειδικότερα, καθίσταται υποχρεωτικό στη σήμανση, η τιμή μονάδος να έχει ίδιο μέγεθος (ίδια γραμματοσειρά) με την τιμή ανά τεμάχιο.

Ευρωπαϊκές ρυθμίσεις
Η σημαντικότερη ρύθμιση που προέκυψε από τις κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής καθ’ ερμηνείαν της νομοθεσίας για την προστασία του καταναλωτή, αφορά τις υποχρεώσεις των επιχειρήσεων κατά την ανακοίνωση των μειώσεων τιμών. Σύμφωνα με αυτήν, «σε κάθε ανακοίνωση περί μείωσης τιμής υποδεικνύεται η προγενέστερη τιμή που εφάρμοζε ο έμπορος για καθορισμένο χρονικό διάστημα προ της εφαρμογής της μείωσης τιμής. Ως προγενέστερη τιμή νοείται η χαμηλότερη τιμή που εφάρμοσε ο έμπορος κατά τη διάρκεια του χρονικού διαστήματος των τριάντα ημερών πριν την εφαρμογή της μείωσης της τιμής. Όταν το προϊόν κυκλοφορεί στην αγορά λιγότερο από τριάντα ημέρες, ως προγενέστερη τιμή νοείται η χαμηλότερη τιμή που εφάρμοσε ο έμπορος κατά τη διάρκεια του χρονικού διαστήματος που το προϊόν κυκλοφορεί στην αγορά. Όταν η τιμή μειώνεται προοδευτικά κατά τη διάρκεια των τριάντα ημερών πριν την εφαρμογή της μείωσης της τιμής ως προγενέστερη τιμή νοείται η τιμή, που ίσχυε πριν από την εφαρμογή της πρώτης από τις διαδοχικές μειώσεις τιμών».

Ιδιαίτερα σημαντικές ρυθμίσεις από την ΕΕ, που επηρεάζουν άμεσα τη λειτουργία του λιανεμπορίου, είναι επίσης η εξόφληση των αγροτών από εμπόρους σε διάστημα τριάντα ημερών για τα αλλοιώσιμα προϊόντα και εξήντα ημερών για τα υπόλοιπα αγροτικά προϊόντα, οι νέοι κανόνες διαχείρισης των αποβλήτων (ειδικότερα του πλαστικού), οι απαιτήσεις συμμετοχής του λιανεμπορίου στην εφαρμογή του νέου Εγγυοδοτικού Συστήματος Ανακύκλωσης Συσκευασιών Ποτών και η υποχρέωση μέτρησης και δημοσιότητας μη χρηματοικονομικών πληροφοριών, στο πλαίσιο της Οδηγίας Αναφοράς για την Εταιρική Υπευθυνότητα –Corporate Sustainability Directive (CSRD).

Τι μέλλει γενέσθαι;
Το ΥΠΑΝ έχει σχεδιάσει μια σειρά κανονιστικών παρεμβάσεων, ενώ, εφόσον τηρηθούν οι υποσχέσεις, δεν θα υπάρξει συνέχεια στις ρυθμίσεις του μέγιστου περιθωρίου κέρδους και του «Καλαθιού του Νοικοκυριού». Ειδικότερα, αναφορικά με τη βελτίωση του επιπέδου προστασίας των δικαιωμάτων του καταναλωτή προβλέπεται η ολοκλήρωση ενός πλέγματος ρυθμίσεων (νομικών, κανονιστικών) και οδηγιών (κώδικες δεοντολογίας) ως το τέταρτο τρίμηνο του 2023. Συγκεκριμένα προβλέπεται
• η έκδοση Κώδικα Δεοντολογίας για την προστασία του καταναλωτή κατά τις προσφορές, τις εκπτώσεις και τις προωθητικές ενέργειες,
• η υιοθέτηση με νόμο του νέου Μοντέλου Ενεργειών Συμμόρφωσης για την επιβολή κυρώσεων έναντι παραβάσεων της καταναλωτικής νομοθεσίας και
• η ενίσχυση και ο εκσυγχρονισμός του ρυθμιστικού πλαισίου για τις ενώσεις καταναλωτών και την άσκηση των αντιπροσωπευτικών αγωγών (ενσωμάτωση και εφαρμογή της Οδηγίας 2020/1828/ΕΕ).

Στο πλαίσιο αυτό, λαμβάνοντας υπόψη τα συνεχή παράπονα των ενδιαφερομένων μερών για την απουσία διαβούλευσης, σχεδιάζονται παρεμβάσεις για τη βελτίωση του επιπέδου συνεργασίας μεταξύ κρατικών αρχών, εμπόρων και καταναλωτών πάλι ως το τελευταίο τρίμηνο του έτους. Ειδικότερα, θα γίνει επέκταση του υφιστάμενου πλαισίου διαβουλεύσεων και συνεργασίας στο τρίπτυχο «ρυθμιστικές αρχές/ελεγκτικοί μηχανισμοί»-«εκπρόσωποι λιανικού εμπορίου (φυσικού και ηλεκτρονικού)»-«εκπρόσωποι καταναλωτών». Στο ίδιο πλαίσιο, θα δημιουργηθούν ομάδες υποβοήθησης των εταιρειών που έχουν παραβιάσει την καταναλωτική νομοθεσία, προκειμένου να αναθεωρήσουν τις διαδικασίες τους. Επίσης, θα υιοθετηθεί σύγχρονη μεθοδολογία επιβολής κυρώσεων για παραβάσεις της καταναλωτικής νομοθεσίας.