«Έξοδος από την κρίση δεν υπάρχει, αν δεν ξανασταθούμε παραγωγικά στα πόδια μας! Η Ελλάδα δεν μπορεί να συνεχίσει να είναι καταχρεωμένος καταναλωτής εισαγόμενων προϊόντων, χωρίς δημιουργία και παραγωγή» τονίζει ο κ. Γιώργος Μπάλτας, καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Η συνάντησή μας έγινε εξ αφορμής της εισήγησής του στο 4ο Συμπόσιο της Ελληνικής Εταιρείας Μάρκετινγκ, που πραγματοποιήθηκε υπό τον τίτλο «Made in Greece» στις 9 Φεβρουαρίου, και ειδικότερα της κριτικής του στο οικονομικό μοντέλο της ελληνικής οικονομίας τις τελευταίες δεκαετίες, που οδήγησε τη χώρα στη χρεοκοπία.
«Η παραγωγική υπανάπτυξη αντανακλάται σε κοινωνικό, πολιτικό, τεχνολογικό και πολιτισμικό επίπεδο. Η πολύπλευρη κρίση στην Ελλάδα είναι συνδεδεμένη με την αποδόμηση της βιομηχανικής και αγροτικής παραγωγής που δημιουργεί το παραγωγικό έλλειμμα της χώρας» τονίζει ο κ. Μπάλτας.
«Επομένως, η ανάγκη παραγωγικής ανασυγκρότησης της χώρας δεν είναι μόνο οικονομικό θέμα, αλλά πολύ ευρύτερο εθνικό ζήτημα. Είναι προφανές ότι μία χώρα με ισχυρή παραγωγική βάση, που μπορεί να απορροφά εργατικό και επιστημονικό δυναμικό, που μετέχει ενεργά και καινοτόμα στη δημιουργία του υλικού πολιτισμού, διεκδικεί ένα καλύτερο μέλλον. Το “Made in Greece” συμβολίζει λοιπόν μία δημιουργική, παραγωγική προσπάθεια, μία προσπάθεια εθνικής ανασύνταξης μέσα από τα ερείπια του μοντέλου της χρεοκοπίας που χαρακτηρίστηκε από υπερδανεισμό, πελατειακό κράτος, εισαγωγές και αποβιομηχάνιση».
σελφ σέρβις: Υπάρχουν οι προϋποθέσεις, βάσει των οποίων η χώρα θα μπορέσει να διεκδικήσει μια άλλη πορεία;
Γιώργος Μπάλτας: Η διάλυση της παραγωγικής μας βάσης ξεκίνησε πριν δεκαετίες. Η χώρα μας έγινε δανειζόμενος πελάτης σταδιακά. Η ανασύστασή της θα απαιτήσει χρόνο και κόπο. Το εγχείρημα είναι δύσκολο, γιατί οι διεθνείς δομές δεν το ευνοούν, αλλά δεν είναι ακατόρθωτο, όπως δείχνει η εμπειρία άλλων χωρών.
Το καθοριστικό είναι να αποφασίσουμε ότι δεν έχουμε άλλη βιώσιμη επιλογή. Ζούμε σε ένα ιδιαίτερα ασταθές παγκόσμιο περιβάλλον. Η παραγωγική ανασυγκρότηση της Ελλάδας είναι προϋπόθεση για τη βελτίωση της θέσης της στην Ευρώπη, τον ρόλο της στον παγκόσμιο και ευρωπαϊκό καταμερισμό εργασίας, αλλά και παράγοντας ασφαλείας για την ίδια την ευρωπαϊκή συνοχή.
Επιχειρηματίες «παντός καιρού»
σελφ σέρβις: Η εκκίνηση της παραγωγικής μας ανασυγκρότησης προϋποθέτει κατά το minimum ένα πνεύμα συμφωνίας επί ενός γενικού προγράμματος εθνικών στρατηγικών ανάπτυξης ανά τομέα ή κλάδο της οικονομίας. Αυτό πρακτικά παραπέμπει σε ένα μοντέλο διακυβέρνησης, στηριγμένο στον διάλογο με τον επιχειρηματικό κόσμο, για τη λειτουργική ένταξη των πρωτοβουλιών του στο πλαίσιο των εθνικών σκοπών. Τούτο έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς ο παραγωγικός ιδιωτικός τομέας στη χώρα μας υπήρξε ανέκαθεν καχεκτικός και σε πολλές περιπτώσεις κρατικοδίαιτος, πράγμα που μεγέθυνε ως «αναγκαιότητα» τον κρατικό προστατευτισμό, τροφοδοτώντας τις κομματο-κρατικές πελατειακές δομές και σχέσεις. Αυτά, χωρίς να ληφθεί υπόψιν ότι σήμερα πολλοί επενδυτές απέχουν από το ρίσκο των επενδύσεων σε παραγωγικές επιχειρήσεις.
Γιώργος Μπάλτας: Υπάρχουν πεδία ανάπτυξης πρωτοβουλιών εκ μέρους της πολιτείας ακόμα και τώρα που το κράτος είναι σε κακή κατάσταση. Δεν χρειάζονται χρήματα αλλά ευθύνη και αποφασιστικότητα. Πριν απ’ όλα επείγει η θεσμική άρση των πολλών γραφειοκρατικών εμποδίων που δημιουργούν υψηλό κόστος στις επιχειρήσεις και εμποδίζουν την επένδυση.
Επίσης, πρέπει να απλοποιηθεί ριζοσπαστικά το φορολογικό σύστημα και να δημιουργηθεί ένα φιλόξενο περιβάλλον για το παραγωγικό και κοινωνικά ωφέλιμο επιχειρείν. Η αλήθεια είναι ότι όπου έχει βάλει το κράτος το χέρι του στον ιδιωτικό τομέα, με την έννοια της «ειδικής μεταχείρισης» κάποιων κλάδων ή επιχειρήσεων, ευνοήθηκαν οι πελατειακές δομές με τις γνωστές συνέπειες.
Το καλύτερο που μπορεί τώρα να κάνει το κράτος είναι να δημιουργήσει τις θεσμικές προϋποθέσεις ανεμπόδιστης ανάπτυξης των παραγωγικών επιχειρήσεων, χωρίς ιδιαίτερες παρεμβάσεις ως προς τις κατευθύνσεις που αυτές επιλέγουν. Για πολλά χρόνια υπήρξε αδιαφορία, αν όχι εχθρότητα, προς τις όποιες παραγωγικές πρωτοβουλίες – αγροτικές, βιοτεχνικές και βιομηχανικές. Αντί ενθάρρυνσης και θεσμικών κινήτρων, είχαμε ουσιαστικά υπονόμευση της βιομηχανικής και αγροτικής παραγωγής και τη γνωστή πια σε όλους αυτοκαταστροφική πορεία: υπερβολικές εισαγωγές, εξωτερικός δανεισμός, εσωστρεφής και φουσκωμένος τριτογενής τομέας.
Περιττό να ξεκαθαρίσω εδώ το αυτονόητο, ότι ο τριτογενής τομέας των υπηρεσιών έχει σημαντικότατο ρόλο και κλάδοι όπως τουρισμός, μεταφορές, και εμπόριο μπορούν να προσφέρουν πολλά. Απλώς σημειώνω ότι ο τριτογενής τομέας έγινε εσωστρεφής, διογκώθηκε άμετρα εκτοπίζοντας την παραγωγική βάση και εμφάνισε κρούσματα παρασιτικού μεταπρατισμού.
Πιστεύω ότι η ανασυγκρότηση της βιομηχανικής και αγροτικής παραγωγής θα ωφελήσει και θα συμπαρασύρει αναπτυξιακά και τον τριτογενή τομέα, ενώ ταυτόχρονα η θεμελίωσή του σε μία στέρεα παραγωγική βάση θα του προσδώσει εξωστρέφεια και δυναμισμό. Στο εξής πρέπει να αλλάξει άρδην η στάση του κράτους, όπως άλλωστε και η κουλτούρα καχυποψίας που διακατέχει την ελληνική κοινωνία, έναντι των παραγωγών. Οι παραγωγικές προσπάθειες δεν πρέπει να «σαμποτάρονται» από το πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον, διότι αυτές κρατούν ζωντανή την πραγματική οικονομία κι αυτή με τη σειρά της την κοινωνία.
Προφανώς δεν είναι ιδανική εποχή για επιχειρηματικά ανοίγματα και επείγει να δημιουργηθούν οι στοιχειώδεις προϋποθέσεις για την ενθάρρυνσή τους. Η ελληνική επιχειρηματικότητα ιστορικά έχει αποδείξει ότι μπορεί να επιβιώνει με δημιουργική τόλμη σε πολύ δύσκολες εποχές. Οι επιχειρηματίες μας είναι «παντός καιρού».
Αν περάσουμε τον κάβο της αβεβαιότητας, που την εντείνει τώρα η ευρωπαϊκή κρίση, πιστεύω ότι θα αναλάβουν τον ρόλο τους. Πρέπει να αναγεννηθεί το «Made In Greece», πρέπει να εμπιστευτούμε στους παραγωγούς τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανόρθωση της οικονομίας. Η ενίσχυση της γεωργίας και της βιομηχανίας είναι εθνική ανάγκη. Είναι ακριβώς οι τομείς που αποδομήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες, οδηγώντας τη χώρα στη σημερινή απαξίωση και εξαθλίωση.
σελφ σέρβις: Κατά πόσο η αυτορύθμιση, εφόσον πρόκειται για εθνικό στόχο, θα αποβεί πιο αξιόπιστη από έναν πολιτικό σχεδιασμό στη βάση της κοινωνικής συνεννόησης και συναίνεσης;
Γιώργος Μπάλτας: Οι σχετικές επιφυλάξεις είναι εύλογες, όταν εστιάζονται στον ανεξέλεγκτο ρόλο κάποιων πολύ μεγάλων επιχειρηματικών οργανισμών – μεταξύ άλλων των χρηματοπιστωτικών που ευθύνονται σε σημαντικό βαθμό για τη χρηματοπιστωτική κρίση. Δεν συμβαίνει το ίδιο, όμως, εφόσον αναφερόμαστε σε παραγωγικές επιχειρήσεις –αγροτικές εκμεταλλεύσεις, βιομηχανικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες– που έχουν άλλα χαρακτηριστικά και αποστολή. Εν προκειμένω ο πολύμορφος παρεμβατισμός απεδείχθη μάλλον τροχοπέδη στην παραγωγική ανάπτυξη της Ελλάδας.
Τιμές και ανταγωνιστικότητα
σελφ σέρβις: Η δομή των τιμών στην Ελλάδα και η αδυναμία επίτευξης οικονομιών κλίμακος, λόγω μεγέθους και ιδιομορφιών της εσωτερικής αγοράς, είναι τέτοιες που δεν ευνοείται η ανταγωνιστικότητα της ελληνικής παραγωγής.
Γιώργος Μπάλτας: Θίγετε το πρόβλημα των διαρθρωτικών αδυναμιών και της ανταγωνιστικότητας, που είναι κεντρικό και σύνθετο. Συχνά συνοψίζεται σε εύλογες αλλά δύσκολες ερωτήσεις του τύπου «πώς μπορεί τα ελληνικά προϊόντα να γίνουν ανταγωνιστικά;». Θέσατε στην ερώτησή σας το θέμα των τιμών, που έχει συγκεντρώσει το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης.
Οι τιμές και η συχνή αναντιστοιχία τους με τα νέα δεδομένα στη ζήτηση αντανακλούν το πρόβλημα ανταγωνιστικότητας και τα διαρθρωτικά προβλήματα στην προσφορά της οικονομίας. Ένα ενδιαφέρον ζήτημα που σπάνια συζητιέται είναι γιατί οι υψηλές τιμές δεν φέρνουν τουλάχιστον μεγάλη κερδοφορία! Φαίνεται επομένως ότι οι επιχειρήσεις μας λειτουργούν ακριβά και δύσκολα μέσα σε ένα εχθρικό και ασταθές περιβάλλον.
Το πρόβλημα εντοπίζεται, μεταξύ άλλων, στην τεχνολογική και διοικητική υστέρηση, τη μικρή κλίμακα των επιχειρήσεων, τα μεγάλα λειτουργικά έξοδα, την αλλοπρόσαλλη αντιμετώπισή τους από το κράτος, το αρνητικό πολιτικοκοινωνικό περιβάλλον και τη διατήρηση ολιγοπωλίων και συντεχνιών.
Όσον αφορά στην ανταγωνιστικότητα των προϊόντων μας στις διεθνείς αγορές, ασφαλώς χρειάζεται να αποκτήσουμε μεγαλύτερη οικονομική αποτελεσματικότητα.
Εντούτοις, η ελληνική παραγωγική μονάδα, είτε αγροτική είτε βιομηχανική, είναι αδύνατον να ανταγωνίζεται αποκλειστικά με όρους κόστους εργασίας. Αυτό δεν αναιρεί την ανάγκη εξορθολογισμού της δομής του κόστους, αλλά σημαίνει ότι η ανάταξη της ανταγωνιστικότητας είναι πολύπλευρη υπόθεση. Χρειαζόμαστε εκσυγχρονισμό των παραγωγικών συντελεστών και περισσότερες διαδικασίες «εντάσεως κεφαλαίου».
Χρειαζόμαστε υψηλότερη τεχνολογία και μεγαλύτερη καινοτομία. Χρειαζόμαστε παραγωγή υψηλότερης προστιθεμένης αξίας εστιασμένη στις προτιμήσεις των διεθνών πελατών μας. Χρειαζόμαστε επώνυμα ελληνικά προϊόντα που σταδιακά θα κατακτήσουν καταξίωση και φήμη στις διεθνείς αγορές. Χρειαζόμαστε εκμετάλλευση των εγγενών πλεονεκτημάτων που έχουμε στον διεθνή καταμερισμό παραγωγής.
Ακόμα και παραδοσιακοί κλάδοι, όπως η γεωργία, προσφέρουν μεγάλες ευκαιρίες στην παραγωγή προϊόντων που ευδοκιμούν αποκλειστικά στις εδαφοκλιματικές συνθήκες της Ελλάδας, πράγμα που προσδιορίζει τα ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους στο επίπεδο του διεθνούς ανταγωνισμού.
Εναλλακτικές λύσεις
σελφ σέρβις: Αν θέλουμε να μιλούμε για όρους μιας ισορροπημένης ανάπτυξης, νομίζω ότι πρέπει να συμφωνήσουμε πως, αφ’ ης στιγμής τα μεγέθη της εσωτερικής αγοράς είναι τέτοια, που οι τάσεις της συγκέντρωσης οδηγούν σε ασφυξία τα μικρομεσαία μεγέθη των παραγωγικών επιχειρήσεων και σε μονοπωλιακές ή ολιγοπωλιακές καταστάσεις, υπάρχει πρόβλημα!
Γιώργος Μπάλτας: Από πολύ παλιά η ελληνική παραγωγική μονάδα, είτε αγροτική είτε βιομηχανική, περιορίζεται από το μικρό της μέγεθος. Ο κατακερματισμός του αγροτικού τομέα, το ιδιόμορφο ελληνικό γεωφυσικό ανάγλυφο, η συναφής ιστορικότητα των περιοχών και το αντι-συνεταιριστικό πνεύμα είναι μια πολύ παλιά υπόθεση.
Αναλογίες μπορεί να αναζητηθούν και στην ιστορία της βιομηχανίας μας. Η διέξοδος των συνεργασιών δεν είναι θέμα απλώς διευθετήσεων εκ μέρους του κράτους, αλλά πρωτίστως θέμα της αναζήτησης των ίδιων των επιχειρηματιών που πρέπει να ανακαλύψουν τα οφέλη της συνεργασίας και της συνένωσης των δυνάμεων.
Ωστόσο, στο σημερινό πλαίσιο της ετερογενούς βιομηχανικής πραγματικότητας, υπάρχουν βιομηχανικοί κλάδοι που οι οικονομίες κλίμακος και τα τεράστια μεγέθη δεν είναι απαραίτητα χαρακτηριστικά για την επιβίωση της επιχείρησης.
Για παράδειγμα, υπάρχουν κλάδοι υψηλής τεχνολογίας, όπου οι διαδικασίες (σχεδιασμός προϊόντων, προμήθεια πρώτων υλών, βιομηχανική παραγωγή κοκ) επιτρέπουν στον παραγωγό να επιβιώνει χωρίς πολύ μεγάλη κλίμακα. Επίσης, η φαρμακοβιομηχανία κυριαρχείται μεν από πολυεθνικές επιχειρήσεις, αλλά δεν εξέλειπε ο ζωτικός χώρος για την επιβίωση των μικρών.
Σε κλάδους όπως η ένδυση, το επώνυμο προϊόν των σχετικά μικρών παραγωγών, που απευθύνεται σε συγκεκριμένα τμήματα της αγοράς, εξακολουθεί να έχει διεθνή ζήτηση. Είναι πολλοί οι τοπικοί παραγωγοί που κινούμενοι με ευφυείς στρατηγικές επιβιώνουν και μετατρέπουν τη μικρή κλίμακα από μειονέκτημα σε πλεονέκτημα ευελιξίας και προσαρμοστικότητας.
Προϋποθέσεις ανασυγκρότησης του «Μade in Greece»
σελφ σέρβις: Ποιος θα εμπνεύσει τους επιχειρηματίες να επενδύσουν σε αυτούς τους τομείς, χωρίς το ρίσκο ότι παίζουν ρώσικη ρουλέτα; Η απάντηση επείγει, καθ’ ον χρόνον τα ξένα κεφάλαια ίσως ετοιμάζονται για έναν «επενδυτικό περίπατο» εξαγοράς ελληνικών δημόσιων και ιδιωτικών επιχειρήσεων σε χαμηλές τιμές.
Γιώργος Μπάλτας: Ως προς το πρώτο: Δεν υπάρχουν έτοιμες απαντήσεις όσον αφορά στον τρόπο που η εκάστοτε αγορά, εθνική ή κλαδική, εντοπίζει τις ευκαιρίες. Το θέμα του προσανατολισμού των επιχειρήσεων είναι πολύπλευρο και ανοιχτό στις γνώμες όλων μας, αλλά πρωτίστως είναι ζήτημα των ίδιων των ανθρώπων της παραγωγής. Μην υποτιμούμε το δαιμόνιό τους να αδράχνουν τις ευκαιρίες όταν το περιβάλλον το επιτρέπει. Ο τόπος μας διαθέτει δυνάμεις με δημιουργικές ικανότητες και όραμα, που μπορούν να αναγεννήσουν το «Μade in Greece».
Ως προς το δεύτερο: Όσο η χώρα τελεί σε καθεστώς αβεβαιότητας είναι εξαιρετικά δύσκολο να προσελκύσουμε ξένες επενδύσεις για νέες παραγωγικές δομές, τις οποίες χρειαζόμαστε απολύτως.
Προσέξτε, όμως! Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια μεγάλη παρεξήγηση. Πολλοί, μιλώντας για ξένες επενδύσεις, εννοούν απλώς την εξαγορά υφιστάμενων υποδομών από ξένα κεφάλαια κι όχι τη δημιουργία νέας παραγωγικής δυναμικότητας. Όμως, η τελευταία είναι που θα τονώσει την απασχόληση, θα αυξήσει το παραγόμενο προϊόν και θα εισάγει τη σύγχρονη τεχνογνωσία στο πλαίσιο της παραγωγικής ανασυγκρότησης της οικονομίας μας.