Η αγορά του αλμυρού νερού ζωηρεύει

Mετά από ένα ιδιαίτερα δύσκολο ταξίδι στις φουρτούνες της οικονομικής κρίσης, κατόπιν εξαγορών και εξυγίανσης των οικονομικών τους, οι επιχειρήσεις του κλάδου της ιχθυοκαλλιέργειας πλέουν πια σε ήρεμα νερά, ενώ η παραγωγή τους αυξάνεται και οι Έλληνες καταναλωτές, που άλλοτε δυσπιστούσαν με το ψάρι της υδατοκαλλιέργειας, τώρα το εμπιστεύονται σε μεγάλο βαθμό. Η χώρα μας έχει μακρά ιστορία στον τομέα. Το 1981 ιδρύθηκαν οι πρώτες μονάδες εκτροφής μεσογειακών ειδών ψαριών. Τα κύρια είδη φρέσκων ψαριών, που εκτρέφονται στις ελληνικές θάλασσες είναι κατά το 90% και άνω η τσιπούρα και το λαβράκι. Τα νεότερα είδη όπως το φαγκρί, ο κρανιός και η χιόνα, έχουν χαμηλότατα μερίδια και ποσοστά μεν, αλλά με αυξητική τάση. Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση 2018 του Συνδέσμου Ελληνικών Θαλασσοκαλλιεργειών (ΣΕΘ), η εκτροφή τσιπούρας και λαβρακιού στην Ελλάδα ανέρχεται ετησίως σήμερα περίπου στους 112.000 τόνους αξίας 546 εκατ. ευρώ, που αντιστοιχούν στο 82% του όγκου και το 97% της αξίας των ψαριών ιχθυοκαλλιέργειας. Μάλιστα, η Ελλάδα είναι μία από τις δύο πρώτες χώρες παραγωγής ψαριών μεσογειακής υδατοκαλλιέργειας, με ποσοστό μεριδίου 29% στη διεθνή παραγωγή τους. Σε πολύ μικρότερη κλίμακα, περίπου 3%, εκτρέφονται όλα τα υπόλοιπα μεσογειακά είδη, μυτάκι, φαγκρί, λυθρίνι, κρανιός, συναγρίδα κ.ά. Το μερίδιο της εγχώριας βιολογικής ιχθυοκαλλιέργειας είναι εξαιρετικά μικρό. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, το 2017 η παραγωγή βιολογικής τσιπούρας και λαβρακιού ανήλθε στους 735 τόνους, αντιστοιχώντας μόλις το 0,7% της συνολικής παραγωγής των δύο αυτών ειδών. Η αιτία της μικρής ζήτησής τους είναι, φυσικά, η τιμή τους, καθώς διατίθενται σχεδόν κατά 60% ακριβότερα από τα ψάρια συμβατικής εκτροφής.

Οι Έλληνες αγαπούν τσιπούρα και λαβράκι
Όπως εξηγεί ο κ. Βασίλης Σάντμπορω, Marketing-Export Manger, USA-Canada, της εταιρείας ΣΕΛΟΝΤΑ, «η τσιπούρα είναι το αγαπημένο ψάρι, μεταξύ των δύο κύριων ειδών, που επιλέγει ο Έλληνας καταναλωτής για το οικογενειακό του τραπέζι κι αυτό αποτυπώνεται στα στοιχεία πωλήσεων της εγχώριας αγοράς. Σε έρευνα που διεξήχθη τον Νοέμβριο 2018 για λογαριασμό της ΣΕΛΟΝΤΑ, μεταξύ άλλων, καταγράφηκαν οι αντιλήψεις των Ελλήνων καταναλωτών για τα ψάρια της ιχθυοκαλλιέργειας. Δεδομένων των συμπερασμάτων αντίστοιχης έρευνας του 2007, τα πρόσφατα ευρήματα ήταν άκρως ενδιαφέροντα και ενθαρρυντικά: Από τη μια πλευρά, ο Έλληνας καταναλωτής εξακολουθεί σε κάποιο βαθμό να εκλαμβάνει την επιλογή του ψαριού ιχθυοκαλλιέργειας ως απαραίτητο συμβιβασμό, πράγμα που φαίνεται από τις κρατούσες ακόμα συγχύσεις ως προς την έννοια «φρέσκο ψάρι», την οποία πολλοί αποδίδουν μόνο στα ψάρια ελεύθερης αλιείας, υποδηλώνοντας έτσι την κατά βάθος πεποίθησή τους πως το ψάρι ιχθυοτροφείου δεν είναι φρέσκο. Από την άλλη πλευρά, όμως, συγκριτικά με τα προ δεκαετίας ευρήματα, ο Έλληνας καταναλωτής έχει αλλάξει σημαντικά τις αντιλήψεις του για το ψάρι ιχθυοτροφείου και, στο πλαίσιο αυτό, το επιλέγει πλέον σταθερά». Ωστόσο, όπως διαπιστώνει ο κ. Σάντμπορω, τα περιθώρια της εκπαίδευσης των Ελλήνων στην κατανάλωση ψαριών ιχθυοτροφείου είναι μεγάλα, ενόσω το λανσάρισμά τους σε συσκευασίες και οι σύγχρονες καταναλωτικές απαιτήσεις έχουν διαφοροποιήσει το βαθμό αποδοχής τους. «Οι καταναλωτές δίνουν πολύ μεγάλη έμφαση στην πρακτικότητα και στην ευκολία της συσκευασίας, στην τιμή αλλά και τη γεύση του προϊόντος, που υπερβαίνει κάθε προσδοκία τους», υπογραμμίζει ο συνομιλητής μας.

Το μερίδιο των σούπερ μάρκετ στο 35%-40%
Εξάλλου, εξηγεί ότι «το συσκευασμένο, καθαρισμένο, επώνυμο ψάρι αποτελεί μια δελεαστική πρόταση ιδίως για τη νέα νοικοκυρά, διευρύνοντας έτσι την αποδοχή του σούπερ μάρκετ ως καναλιού διανομής των φρέσκων ψαριών. Η λαϊκή αγορά έλκει το μεγαλύτερο ηλικιακά κοινό των αγοραστών, ενώ το παραδοσιακό ιχθυοπωλείο διατηρεί τα μερίδια του, βασισμένο στην προσφορά διαφόρων ειδών υπηρεσιών στον πελάτη, όπως το ψήσιμο και η διανομή κ.ά. Οι σχετικές τάσεις ανακλούν σαφώς στις πωλήσεις της ΣΕΛΟΝΤΑ, καθώς, όπως φαίνεται, η κατηγορία των «επεξεργασμένων» ψαριών έχει υπερδιπλασιάσει τις πωλήσεις της σε όγκο την τελευταία τριετία».

Οι αγοραστές ψαριών όταν ψωνίζουν, θέλουν να βλέπουν το ψάρι, το μάτι τους να πείθεται για τη φρεσκάδα του, και πάνω από όλα εμπιστεύονται τον ιχθυοπώλη που τους την εγγυάται. Παρόλα αυτά οι συνθήκες έχουν διαφοροποιηθεί σημαντικά την τελευταία δεκαετία. Σήμερα υπολογίζεται ότι περίπου το 60% της λιανικής ζήτησης ψαριών το καλύπτουν τα ιχθυοπωλεία κι οι ιχθυαγορές, ενώ το 35%-40% τα σούπερ μάρκετ που διαθέτουν ιχθυοπωλείο. Εξάλλου, όπως μας είπε ο κ. Σπύρος Κοράκης πρόεδρος της Κεντρικής Ιχθυαγοράς της Αθήνας, πρωταγωνιστές παραμένουν τα ιχθυοπωλεία κι οι ιχθυαγορές, λόγω της μεγάλης ποικιλίας που διαθέτουν σε είδη και τιμές, προσθέτοντας ότι «σχεδόν το 70% των νωπών ψαριών, περιλαμβανομένων εκείνων των ιχθυοτροφείων, που διακινούνται και καταναλώνονται καθημερινά εγχωρίως είναι ελληνικά, ενώ κατά το 30% είναι εισαγωγής, ένα ποσοστό, ωστόσο, που αυξομειώνεται ανάλογα με την εποχή».

Έμφαση σε καινοτομία και εξωστρέφεια
Για την ιχθυοκαλλιέργεια η καινοτομία είναι το αναγκαίο όχημα διαφοροποίησης και απόδοσης προστιθέμενης αξίας στο προϊόν της, δεδομένου ότι καθαυτό δεν έχει προφανή συγκριτικά πλεονεκτήματα στη σύγκρισή του με το προϊόν της ελεύθερης αλιείας. «Η ΣΕΛΟΝΤΑ από το 2014, στο πλαίσιο της συνεργασίας της με τη Lidl, λάνσαρε στην ελληνική αγορά το συσκευασμένο φρέσκο ψάρι σε ειδική συσκευασία προστατευτικής ατμόσφαιρας κατόπιν επένδυσης στην τεχνογνωσία του ανθρώπινου δυναμικού της. Το 2016 λανσάρισε και το φρέσκο συσκευασμένο ψάρι επωνυμίας Selonda στο δίκτυο των My Market. Τα ready-to-cook συσκευασμένα φρέσκα ψάρια μας, καθαρισμένα και 100% έτοιμα για μαγείρεμα, προσφέρουν τόσο στο λιανέμπορο όσο και στον καταναλωτή πληθώρα πλεονεκτημάτων, με βασικότερο εκείνο της ευκολίας», λέει ο κ. Σάντμπορω. Πάντως, «η τιμή είναι εκείνη που καθορίζει τις επιλογές των καταναλωτών», σχολιάζει ο πρόεδρος της Κεντρικής Ιχθυαγοράς της Αθήνας.


Ανακατατάξεις στο επιχειρηματικό πεδίο
Παρά την όξυνση των προβλημάτων του κλάδου, λόγω της κρίσης, τον τελευταίο χρόνο επιβεβαιώθηκε το ισχυρό επενδυτικό ενδιαφέρον για τις επιχειρήσεις του, καθώς δώδεκα διεθνή funds εξέφρασαν σχετικά το ενδιαφέρον τους. Η εξαγορά μάλιστα των δύο μεγαλύτερων εταιρειών του κλάδου, Νηρεύς και Σελόντα, από τον όμιλο Andromeda άλλαξε τα δεδομένα στην αγορά του, καθώς αναμένεται ότι θα ενώσουν τις δυνάμεις τους στο πεδίο της προώθησης και στήριξης του ελληνικού φρέσκου ψαριού ιχθυοκαλλιέργειας έναντι του ισχυρότατου διεθνούς ανταγωνισμού. Το πώς θα μεθοδευτεί η ενοποίηση, ποια στρατηγική θα ακολουθήσουν οι νέοι επενδυτές, πόσο οι αλλαγές θα επηρεάσουν την αγορά, δεδομένου ότι αναμένεται η σχετική έγκριση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ανταγωνισμού, μένει να αποδειχθεί το επόμενο διάστημα. Το 2017 οι εξαγωγές του κλάδου ανήλθαν στο 81% της παραγωγής του. Κατά το 98% τα προϊόντα του διατέθηκαν σε χώρες της Ευρώπης και το 2% στις ΗΠΑ και σε τρίτες χώρες.

Ανακάμπτει η αγορά των κατεψυγμένων
Μπορεί η εγχώρια αγορά κατεψυγμένων αλιευμάτων να ακολούθησε φθίνουσα πορεία την περίοδο 2010-2016, όμως κατά τη διετία 2017-2018 ανέβασε στροφές. Η αλλαγή, σύμφωνα με τον κ. Αντώνη Πατεράκη, διευθυντή μάρκετινγκ της εταιρείας κατεψυγμένων αλιευμάτων Κοντoβερός, η οποία ανακλά και στα νοικοκυριά και στη μαζική εστίαση, οφείλεται, πρώτον, στο ότι οι καταναλωτές, ενόσω ενστερνίζονται τα οφέλη της ολοκληρωμένης μεσογειακής διατροφής, επειδή η πρόσβαση στα φρέσκα αλιεύματα δεν είναι πάντα εύκολη, στρέφονται στα ποιοτικά κατεψυγμένα κατά τρόπο που η επιλογή τους πλέον δεν έχει χαρακτήρα αναγκαστικής λύσης, αλλά συνειδητής επιλογής. Δεύτερον, οφείλεται και συναρτάται με το ρυθμό αύξησης του τουρισμού. Έτσι, το 2018 οι πωλήσεις της κατηγορίας αυξήθηκαν άνω του 10%, ενώ η αύξηση ειδικά της οικιακής κατανάλωσης άγγιξε το 7%. «Οι αριθμοί αυτοί αντικατοπτρίζουν μόνο τον όγκο πωλήσεων κι όχι τον τζίρο, καθιστώντας προφανείς τις στρεβλώσεις στο θέμα των τιμών και των επιπτώσεων στην κερδοφορία των επιχειρήσεων. Η εκτίμησή μας είναι ότι στην αύξηση 10% του όγκου πωλήσεων αντιστοιχεί μια αύξηση της αξίας πωλήσεων κάτω του 5%, ενόσω επιβαρυνόμαστε μια σημαντική αύξηση των πρώτων υλών και τους κόστους μεταποίησης και διανομής», επισημαίνει ο κ. Πατεράκης. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, οι αλλαγές στην καταναλωτική συμπεριφορά και η ζήτηση των νέων προϊόντων αποτέλεσε βασική προϋπόθεση για την αναζωογόνηση της αγοράς και την έμφαση των εταιρειών στην καινοτομία. «Πέραν των παραδοσιακών επιλογών (νηστίσιμα κτλ.) τα τελευταία χρόνια υπάρχει σημαντική ζήτηση προϊόντων που διευκολύνουν την καθημερινότητα, όπως τα καθαρισμένα, φιλεταρισμένα αλιεύματα ή ακόμα τα έτοιμα να μπουν στο ταψί ή την κατσαρόλα. Πρόκειται για παγκόσμια τάση, που συνεχώς διευρύνεται, όντας ήδη μονόδρομος για πολλές αγορές του εξωτερικού», εξηγεί ο συνομιλητής μας.

«Ο ανταγωνισμός είναι τόσο έντονος, ώστε το 2018 είχαμε μια πρωτοφανή μείωση των μεριδίων των private label της κατηγορίας εξαιτίας του ότι ο «πόλεμος τιμών» ωθεί τις τιμές των branded προϊόντων σε επίπεδα ακόμα και κατώτερα των private label», τονίζει ο κ. Πατεράκης. Ο καταναλωτής από την πλευρά του δείχνει ελάχιστη πιστότητα στη μάρκα, γνωρίζοντας ότι σε κάθε επίσκεψή του στο σούπερ μάρκετ βρίσκει διαφορετικές προσφορές. Στο μεταξύ, το σούπερ μάρκετ σήμερα είναι ο βασικός προμηθευτής του τελικού καταναλωτή με κατεψυγμένα αλιεύματα, καθώς έχει εκτοπίσει τα εξειδικευμένα καταστήματα στο αντικείμενο, που άλλοτε κατείχαν το 40% της συνολικής αγοράς. Όπως επιβεβαιώνει ο πρόεδρος της Κεντρικής Ιχθυαγοράς Αθηνών, κ. Κοράκης, από τους δώδεκα τόνους αλιευμάτων όλων των κατηγοριών που διακινούνται καθημερινά από τη Βαρβάκειο Αγορά, μόνο οι δύο αφορούν κατεψυγμένα προϊόντα. Σύμφωνα με την τελευταία σχετική έρευνα της Icap, περίπου το 40% των κατεψυγμένων αλιευμάτων διανέμονται από το λιανεμπόριο, ενώ το υπόλοιπο διοχετεύεται για τις ανάγκες των Ho.Re.Ca. Επίσης τη διετία 2017-2018 τα μαλάκια κατέλαβαν το μεγαλύτερο μερίδιο της εγχώριας αγοράς κατεψυγμένων αλιευμάτων, περίπου 45%. Ακολούθησαν τα μαλακόστρακα με 20%, τα ψάρια με 18% και τα φιλέτα με 17%.

Τιμές, εισόδημα και διατροφικές συνήθειες οδηγούν τη ζήτηση
Σύμφωνα με τη μελέτη της Icap (πραγματοποιήθηκε τον περασμένο Οκτώβριο), οι διατροφικές συνήθειες, οι τιμές πώλησης των προϊόντων σε συνδυασμό με το διαθέσιμο εισόδημα, η εποχικότητα κ.ά., είναι βασικοί παράγοντες που επηρεάζουν τη ζήτηση. Έτσι η εγχώρια παραγωγή κατεψυγμένων επεξεργασμένων αλιευμάτων (σε ποσότητα) εμφάνισε αύξηση περίπου 12% το 2017/2016, μετά μία εξαετία συνεχούς μείωσης. Η ανοδική τάση εκτιμάται ότι συνεχίστηκε και το 2018 αλλά με μικρότερο ρυθμό.

Ο όγκος της εγχώριας κατανάλωσης ακολούθησε φθίνουσα πορεία την περίοδο 2010-2016. Το 2017 σημειώθηκε αύξηση της κατανάλωσης κατά 7%, ενώ για το 2018 εκτιμάται περαιτέρω αύξηση της αγοράς με ρυθμό περίπου 4,5%. Σε όρους αξίας (σε τιμές χονδρικής) η αγορά εκτιμάται ότι αυξήθηκε κατά 4,3% το 2017 σε σχέση με το 2016. Αναφορικά με τις προοπτικές εξέλιξης του κλάδου σημειώνεται ότι, με βάση τις ισχύουσες συνθήκες και τάσεις της αγοράς, με δεδομένη τη σταθεροποίηση του διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών και την περαιτέρω άνοδο της τουριστικής κίνησης, αναμένεται αύξηση της συνολικής κατανάλωσης κατεψυγμένων αλιευμάτων με μέσο ετήσιο ρυθμό 2%-4% την περίοδο 2019-2020.

Έντονη τάση συγκέντρωσης της αγοράς
Επιχειρηματικά ο κλάδος των κατεψυγμένων αλιευμάτων εντάσσεται στον ευρύτερο κλάδο των κατεψυγμένων ειδών διατροφής. Ο τομέας της επεξεργασίας και τυποποίησης κατεψυγμένων αλιευμάτων στη χώρα μας περιλαμβάνει αρκετές επιχειρήσεις. Ωστόσο, οι οργανωμένες μονάδες συστηματικής βιομηχανικής παραγωγής επώνυμων προϊόντων είναι λίγες και συγκεντρώνουν μεγάλο ποσοστό της εγχώριας παραγωγής.

Την τελευταία δεκαπενταετία εκδηλώνονται τάσεις συγκέντρωσης της αγοράς σε λίγες μεγάλου μεγέθους επιχειρήσεις. Οι οικονομίες κλίμακας και η πρόσθετη ανάγκη κεφαλαίων κίνησης οδήγησαν διαχρονικά στην επικράτηση των μεγαλύτερων επιχειρήσεων. Επιπλέον, η οικονομική κατάσταση της χώρας την τελευταία δεκαετία είχε αποτέλεσμα ορισμένες να αντιμετωπίσουν σοβαρά προβλήματα ρευστότητας και κάποιες να αναστείλουν τη λειτουργία τους, ενώ άλλες, ανάμεσα τους και μεγάλες επιχειρήσεις, βρίσκονται σήμερα σε διαδικασία αντιμετώπισης των προβλημάτων ρευστότητας και διευθέτησης των τραπεζικών τους δανείων.

Λαμπερά δόντια για… σκληρό προωθητικό ανταγωνισμό

H αγορά των προϊόντων στοματικής υγιεινής το 2018 παρουσίασε μάλλον αρνητική εικόνα. Το βασικότερο προϊόν της κατηγορίας, οι οδοντόκρεμες, ενώ εμφάνισε αύξηση όγκου πωλήσεων 2,8% το δεκάμηνο Ιανουαρίου-Δεκεμβρίου συγκριτικά με την αντίστοιχη περίοδο του 2017, σημείωσε μείωση στις πωλήσεις σε αξία κατά 1,3%. Τη σχετική εικόνα αιτιολογούν οι έντονες προωθητικές ενέργειες των προμηθευτών της αγοράς. Στα προϊόντα φυλλαδίου βρίσκει κανείς πολύ μεγάλες εκπτώσεις άνω του 30%, ενώ οι προσφορές του τύπου «1+1 δώρο» είναι κοινός τόπος, πράγμα, άλλωστε, που εξηγεί την αμελητέα παρουσία των προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας στο ράφι, τα οποία στην προαναφερόμενη περίοδο, μάλιστα, όπως επισημαίνει η κ. Βάσω Μωραϊτέλη, Client Service Executive της IRI, κινήθηκαν πτωτικά κατά 29,3% σε όγκο και αξία πωλήσεων. Η προωθητική πίεση θα συνεχιστεί «με την μορφή έντονων προσφορών, καθώς, αν και η οικονομία εμφανίζει κάποια σημάδια ανάκαμψης, το πραγματικό διαθέσιμο εισόδημα των καταναλωτών δεν έχει αυξηθεί», εξηγεί ο κ. Παναγιώτης Τσακίρης, Brand Manager Body & Oral Care της Henkel. Επισημαίνουμε, πάντως, ότι στην κατηγορία της οδοντόβουρτσας, ενώ η πτώση του όγκου πωλήσεων είναι ιδιαιτέρως υψηλή και φθάνει στο 32,8%, σε αξία οι πωλήσεις της εμφάνισαν άνοδο 2%. Και εδώ η συρρίκνωση του μεριδίου των προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας είναι πολύ μεγάλη –σε όγκο 36,4% και σε αξία 34,3%. Πτώση του όγκου πωλήσεων εμφάνισαν και τα επώνυμα υγρά για την υγιεινή του στόματος κατά 3,3%, αλλά με οριακή άνοδο της αξίας τους (0,8%), ενώ τα υγρά ιδιωτικής ετικέτας εμφάνισαν αύξηση πωλήσεων σε όγκο 7,8% και σε αξία 6,9%.

Ισχνότατο το μερίδιο της ιδιωτικής ετικέτας
Το μερίδιο των προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας στην κατηγορία είναι διαχρονικά ισχνότατο. Το 2017 έφθανε μόλις στο 0,4% σε αξία της αγοράς οδοντόκρεμας, στο 2,4% στην αγορά της οδοντόβουρτσας και αντίστοιχα στο 2,2% σε αυτήν των υγρών για το στόμα. Όπως εξηγεί διευθυντής μεγάλου καταστήματος γνωστής αλυσίδας σούπερ μάρκετ, «από τη μια πλευρά, οι έντονες προωθητικές ενέργειες των επιχειρήσεων δεν αφήνουν περιθώρια στην παρουσία προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας στο ράφι και από την άλλη, οι ίδιοι οι καταναλωτές στα προϊόντα υγιεινής δεν εμπιστεύονται μη αναγνωρίσιμες μάρκες».

Τα brads διαμορφώνουν της τάσεις της κατανάλωσης
Προκειμένου να διατηρήσουν ή ν’ αυξήσουν τα μερίδιά τους, οι προμηθευτές των προϊόντων της κατηγορίας ανταγωνίζονται στις προσφορές. Παράλληλα, για να κερδίσουν το ενδιαφέρον των καταναλωτών, επενδύουν στην καινοτομία, στην εξειδίκευση και στη ασφάλεια των προϊόντων. Όπως εξηγεί ο κ. Τσακίρης «στα νέα προϊόντα τους οι προμηθευτές προωθούν την εξειδίκευση. Προσπαθώντας να μεγαλώσουν την αξία της κατηγορίας παρέχουν στον καταναλωτή επιπλέον οφέλη». Στο πλαίσιο αυτό, άλλωστε, η αγορά της στοματικής υγιεινής, μαζί με τα προϊόντα μαζικής κατανάλωσης, που προσφέρονται σε χαμηλές τιμές, προτείνει ποικιλία εξειδικευμένων προϊόντων για χρήστες εξειδικευμένων απαιτήσεων. Χαρακτηριστική της εν λόγω τάσης είναι η πολιτική της Frezyderm, που διαθέτει ολόκληρη γκάμα εξειδικευμένων προϊόντων στοματικής υγιεινής, η οποία συνεχώς εμπλουτίζεται: ειδικές οδοντόκρεμες και στοματικά υγρά για εγκύους και θηλάζουσες, για διαβητικούς, για όσους κάνουν ομοιοπαθητική, για την ξηροστομία κ.ά., ενώ διαθέτει και συμπληρώματα διατροφής για την υγεία της στοματικής κοιλότητας παιδιών και ενηλίκων. Εξάλλου, επενδύει στη μοντέρνα εμφάνιση και συσκευασία.

Όλες οι επιχειρήσεις του κλάδου επενδύουν στα προϊόντα οδοντικής λεύκανσης, μια αγορά που παγκοσμίως ανεβαίνει με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Σύμφωνα με έρευνα της εταιρείας Hexa Research, ο παγκόσμιος τζίρος της αναμένεται να φτάσει τα 7,4 δισ. δολάρια μέχρι το 2024. Οι ειδήμονες της αγοράς μιλούν για «έκρηξη» των πωλήσεων της οδοντόκρεμας λεύκανσης και οι εταιρείες επενδύουν διεθνώς στη σχετική έρευνα. Ήδη διεθνώς οι εν λόγω οδοντόκρεμες κατέχουν το 86,3% της αγοράς του προϊόντος. Η Sensodyne έχει σημαντική παρουσία στην υποκατηγορία με μια μεγάλη γκάμα προϊόντων λεύκανσης (Rapid Action Whitening, Repair & Protect Whitening κ.ά.). Η AIM παρουσίασε τη σειρά White Now, η οποία πέρα από τη σειρά οδοντοκρεμών περιλαμβάνει και το στυλό λεύκανσης AIM White Now Touch, για άμεση λεύκανση. Είναι σαφές ότι η επενδύει στη νέα τάση για την αύξηση του μεριδίου της στην αγορά. Σημαντική είναι η παρουσία της στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία αξιοποιεί για την προώθηση της νέας σειράς της. Ένας σχετικά νέος «παίκτης» στη συγκεκριμένη αγορά είναι η Ελβετική Curaprox, η οποία κινείται κυρίως μέσω των ψηφιακών πωλήσεων. Η εταιρεία σχεδιάζει και υλοποιεί εκπαιδευτικά προγράμματα για επαγγελματίες της στοματικής υγείας. Κάθε χρόνο εκπαιδεύει και παρέχει πιστοποίηση ITOP/ Curaprox σε χιλιάδες οδοντιάτρους και στοματικούς υγιεινολόγους παγκοσμίως. Τα προϊόντα της σειράς Be You προσφέρονται σε πολλά χρώματα και σχέδια σε χαμηλές τιμές, προκειμένου ο καταναλωτής να διαλέγει σετ οδοντόκρεμας και οδοντόβουρτσας. Πρωτότυπη είναι η συσκευασία με τις έξι διαφορετικές οδοντόκρεμες μικρού μεγέθους Be You Six Tastes της Curaprox. Η αγορά των προϊόντων στοματικής υγιεινής μέσω του διαδικτύου εμφανίζει διαρκή άνοδο, έχοντας ένα μικρό μεν, αλλά γρήγορα αυξανόμενο μερίδιο αγοράς.

Επενδύσεις στην αγωγή της στοματικής υγιεινής
Επίσης οι προμηθευτές επενδύουν συστηματικά στη διάδοση των κανόνων της στοματικής υγιεινής και στην ενημέρωση για τη μεγάλη σημασία της σωστής φροντίδας των δοντιών, θεωρώντας ότι υπάρχει παγκοσμίως μεγάλο περιθώριο ανάπτυξης. Εκστρατείες ενημέρωσης του κοινού εξελίσσονται κινούμενες από την Colgate-Palmolive, την P&G και την GlaxoSmithKline, με σκοπό την περεταίρω ευαισθητοποίηση στα θέματα της στοματικής υγιεινής και της λεύκανσης των δοντιών, ενώ συνεχώς έρχονται στη δημοσιότητα έρευνες που επιβεβαιώνουν τη μεγάλη σημασία της στοματικής υγιεινής. Π.χ. πρόσφατες είναι οι επισημάνσεις ότι η ουλίτιδα αυξάνει τον κίνδυνο εκδήλωσης διαβήτη κατά 20%-30%, ότι η μακροχρόνια έκθεση σε βακτήρια που προκαλεί η περιοδοντική νόσος μπορεί να οδηγήσει σε φλεγμονή και εκφυλισμό των εγκεφαλικών νευρώνων κ.ά.

Η Colgate στην ιστοσελίδα www.colgate.com.gr, μέσω του Κέντρου Στοματικής και Οδοντικής Υγείας παρέχει ποικίλες πληροφορίες για τη στοματική φροντίδα, με συνεχώς ανανεούμενη αρθρογραφία και απαντήσεις στις ερωτήσεις του κοινού. Η εταιρεία από το 2001 υλοποιεί, σε συνεργασία με την Ελληνική Οδοντιατρική Ομοσπονδία, το «Πρόγραμμα Προαγωγής και Καταγραφής της Στοματικής Υγείας του Ελληνικού Πληθυσμού».

Η Unilever συνεργάζεται αντίστοιχα με την Παγκόσμια Οδοντιατρική Ομοσπονδία (FDI) από το 2005, εκπονώντας προγράμματα για τη στοματική υγιεινή. Σύμφωνα με την εταιρεία, «αυτά τα προγράμματα έχουν στόχο την καθιέρωση του καθημερινού και σωστού βουρτίσματος των δοντιών, επιτυγχάνοντας αποδεδειγμένα την αύξηση της συχνότητας βουρτσίσματος των δοντιών κατά 25%». Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η συνεργασία μεταξύ προμηθευτών και λιανεμπορικών αλυσίδων σε προγράμματα εταιρικής κοινωνικής ευθύνης (Colgate-Μασούτης, ΑΙΜ-ΑΒ Βασιλόπουλος κ.ά.).


Αμείωτος και φέτος ο προωθητικός πυρετός
Συγκρατημένη αισιοδοξία για την πορεία της αγοράς της στοματικής υγιεινής εκφράζεται εκ μέρους των προμηθευτών των προϊόντων της, όπως επίσης και η πρόβλεψη ότι ο ανταγωνισμός στις έντονες προωθητικές ενέργειες θα συνεχιστεί αμείωτος. Ο «πόλεμος προσφορών» είναι συχνά εξουθενωτικός και το τίμημα για την αύξηση του μεριδίου αγοράς ενίοτε αποδεικνύεται βαρύ. Το γεγονός ότι οι ανταγωνιστές είναι κυρίως μεγάλες πολυεθνικές καθιστά τις εξελίξεις, αν μη τι άλλο, ενδιαφέρουσες.

Σε ό,τι αφορά τη «μόδα» λεύκανσης των δοντιών, που όπως φαίνεται «ήρθε για να μείνει», παράγοντες της αγοράς και επιστήμονες εκφράζουν κάποιες επιφυλάξεις, κάνοντας λόγο για την ανάγκη συστηματικότερης έρευνας και τεκμηρίωσης των αποτελεσμάτων και για την μελέτη πιθανών παρενεργειών. Καθώς τα εν λόγω προϊόντα θεωρούνται καλλυντικά, οφείλεται η καθαρή δημόσια εξήγηση ότι η πραγματική λεύκανση των δοντιών είναι υπόθεση της οδοντιατρικής και ενδεχομένως τίθεται ζήτημα εφαρμογής ενός σχετικού κανονιστικού πλαισίου…

Οδοντόκρεμες
Όγκος πωλήσεων (σε χιλ. ml) 2017 Πρώτο 10μηνο 2017 Πρώτο 10μηνο 2018 Διαφορά
Συνολικά 1.494,8 1.220 1.254,6 2,8%
Ιδιωτική ετικέτα 10,5 9 6,3 -29,3%
Αξία πωλήσεων (σε χιλ. ευρώ)
Συνολικά 37.776,2 31.058,4 30.655,7 -1,3%
Ιδιωτική ετικέτα 164,5 140,9 99,7 -29,3%
Οδοντόβουρτσες
Όγκος πωλήσεων (σε χιλ. τεμάχια) 2017 Πρώτο 10μηνο 2017 Πρώτο 10μηνο 2018 Διαφορά
Συνολικά 14.561,8 12.089,9 8.129,1 -32,8%
Ιδιωτική ετικέτα 576,1 487,5 309,9 -36,4%
Αξία πωλήσεων (σε χιλ. ευρώ)
Συνολικά 15.653,3 12.584,8 12.831,8 2,0%
Ιδιωτική ετικέτα 386,3 327,7 215,4 -34,3%
Στοματικά υγρά
Όγκος πωλήσεων (σε χιλ. lt) 2017 Πρώτο 10μηνο 2017 Πρώτο 10μηνο 2018 Διαφορά
Συνολικά 746.3 626,8 606,2 -3,3%
Ιδιωτική ετικέτα 33,1 27,1 29,2 7,8%
Αξία πωλήσεων (σε χιλ. ευρώ)
Συνολικά 6.558,7 5.435,4 5.477,4 0,8%
Ιδιωτική ετικέτα 148,5 121,8 130,3 6,9%

Πρωτότυποι τρόποι προβολής

  • Η Oral -B δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις ηλεκτρικές οδοντόβουρτσες, προβάλλοντάς τις ιδιαίτερα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Μέσω της ιστοσελίδας www.epithimies.gr παρέχει και σχετικά εκπτωτικά κουπόνια.
  • H Sensodyne προσφέρει δωρεάν on line Check Up, σχεδιασμένο να βοηθά στη διαπίστωση συμπτωμάτων των ευαίσθητων δοντιών, επισημαίνοντας, ωστόσο, ότι δεν υποκαθιστά τον ιατρικό οδοντιατρικό έλεγχο.
  • Η Colgate-Palmolive, στο πλαίσιο του παγκόσμιου προγράμματος «Λαμπερά Χαμόγελα, Λαμπρό Μέλλον», σε συνεργασία με τη Μασούτης πραγματοποίησε δράση ΕΚΕ για τη στοματική υγεία, με τη βοήθεια της Οδοντιατρικής Σχολής Θεσσαλονίκης. Στο πλαίσιό της έγινε ενημέρωση για τη στοματική υγεία από οδοντιάτρους του τμήματος Παιδοδοντιατρικής της Οδοντιατρικής Σχολής Θεσσαλονίκης, ενώ πραγματοποιήθηκαν οδοντιατρικοί έλεγχοι και τοπική φθορίωση για την πρόληψη της τερηδόνας σε παιδιά ηλικίας 4-12 ετών και μοιράστηκαν παιδικά προϊόντα στοματικής υγείας και εκπαιδευτικό υλικό.
  • Η ΑΙΜ σε συνεργασία με την ΑΒ Βασιλόπουλος και την ομάδα Αιγαίου, υλοποιούν το πρόγραμμα «Βουρτσίζουμε Μαζί», που προσφέρει ιατρική φροντίδα σε απομακρυσμένα νησιά. Το 2018, στο πλαίσιο του προγράμματος, ανακαινίστηκε το ιατρείο στους Αρκιούς.
  • Έναν πρωτότυπο τρόπο επέλεξε η Frezyderm να παρουσιάσει τη νέα σειρά της τριών εξειδικευμένων προϊόντων στοματικής υγιεινής. Με σλόγκαν «H απόλαυση ξεκινάει από την καλή στοματική υγεία», την προβολή της ανέλαβε ο δημοφιλής σεφ Δημήτρης Σκαρμούτσος. Μέσω του site www.oralscience.gr, η εν λόγω συνεργασία εξελίσσεται με συνταγές του σεφ, που απευθύνονται και σε άτομα με εξειδικευμένες ανάγκες (διαβητικούς, vegan, εγκύους, gluten-free, άτομα με περιοδοντίτιδα κ.ά.), με διάφορα tips μαγειρικής και συμβουλές στοματικής φροντίδας.

Λανσαρίσματα

  • Η Oral Science της Frezyderm παρουσίασε τα τρία νέα προϊόντα της για εξειδικευμένες ανάγκες (πλάκα, πέτρα, τερηδόνα, ευαίσθητα δόντια, ουλίτιδα, περιοδοντίτιδα, λεύκανση, αλλά και για διαβητικούς, εγκυμονούσες και ασθενείς υπό ομοιοπαθητική θεραπεία), που περιέχουν προβιοτικά για τη διατήρηση και επαναφορά της μικροβιακής χλωρίδας του στόματος.
  • Η ΑΙΜ, στο πλαίσιο της σειράς της για τη λεύκανση των δοντιών, παρουσίασε το σετ που περιλαμβάνει το Στυλό Λεύκανσης White Now Touch & Οδοντόκρεμα White Now Gold Σετ, ενώ παρουσίασε ακόμη μια νέα οδοντόκρεμα για παιδιά ηλικίας 7 έως 13 ετών, σχεδιασμένη για την καταπολέμηση της τερηδόνας.
  • Η Sensodyne παρουσιάζει για τη λεύκανση των δοντιών την οδοντόκρεμα True White, με «10 φορές χαμηλότερο δείκτη αποτριβής, σε σχέση με πολλές οδοντόκρεμες λεύκανσης» για καθημερινή χρήση.
  • Η Oral -B με την ηλεκτρική οδοντόβουρτσα Oral-B Genius συνδέει τη στοματική υγιεινή με τη σύγχρονη τεχνολογία, με εξατομικευμένο καθαρισμό, σύνδεση με smart phone κ.ά.

Σταύρος Λυγερός: Εποχή τεκτονικών γεωπολιτικών αλλαγών

Ξεκινώντας τη συζήτηση με μια δέσμη προβληματισμών μας για την κατάσταση στα Βαλκάνια σήμερα, ο κ. Σταύρος Λυγερός σχολίασε: «Στα Βαλκάνια, μετά τη εμπόλεμη δεκαετία του ‘90 και τη φάση σχετικής ηρεμίας που ακολούθησε, εκδηλώνονται μια χαμηλής έντασης ενεργοποίηση των αντιθέσεων και προθέσεις κλεισίματος μετώπων. Σε ό,τι μας αφορά, η άτυπη διαπραγμάτευση Βελιγραδίου-Πρίστινα, για τις ανταλλαγές εδαφών μεταξύ Σερβίας και Κοσυφοπεδίου, δεν μας επηρεάζει σε αντίθεση με το Μακεδονικό και τις ελληνοαλβανικές σχέσεις».

    σελφ σέρβις: Ποιο είναι κατά την άποψή σας το μέλλον της Συμφωνίας των Πρεσπών;

Σταύρος Λυγερός: Η Συμφωνία των Πρεσπών έχει δημιουργήσει μεγάλο πολιτικό ρήγμα στην ελληνική κοινωνία. Είναι μειονότητα όσοι πιστεύουν ότι καλώς έγινε. Πέρα από το παιχνίδι της κοινοβουλευτικής αριθμητικής, που θα το δούμε όταν έρθει η Συμφωνία προς κύρωση στη Βουλή, κανένας δεν θέλει να διαιωνίζονται ενεργά μέτωπα στις σχέσεις με τους γείτονές μας σαν αυτό. Αλλά το ζητούμενο είναι να κλείσει με εθνικά επωφελείς όρους και κυρίως με βάση την πραγματικότητα της περιοχής. Κι αυτό παραμένει ζητούμενο. Δεν το καλύπτει η Συμφωνία. Ένα από τα επιχειρήματα της κυβέρνησης είναι ότι αυτό το μέτωπο έπρεπε να κλείσει, προκειμένου να αφοσιωθούμε στην ανάσχεση της τουρκικής επεκτατικής πίεσης στα ανατολικά μας σύνορα. Αυτό είναι μεν σωστό, αλλά με την προϋπόθεση μιας εθνικά επωφελούς συμφωνίας, πράγμα που δεν συντρέχει στο Μακεδονικό, με προφανή κίνδυνο η Τουρκία, επικαλούμενη τις «ελαστικότητές» του, να απαιτεί αύριο παραχωρήσεις στα εθνικά μας συμφέροντα πέρα από κάθε λογική.

Πολλοί υποστηρίζουν ότι το μέτωπο αυτό έπρεπε να κλείσει, γιατί το απαιτούν οι Αμερικάνοι. Είναι ακριβές ότι όλοι οι δυτικοί θέλουν μια συμφωνία, ώστε το γειτονικό κράτος να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ και προοπτικά στην ΕΕ, προκειμένου να σφραγιστεί έτσι η περιοχή των Βαλκανίων έναντι της ρωσικής επιρροής. Αλλά το σοβαρότατο πλεονέκτημα, που έδωσε εξαρχής η διαπραγμάτευση στη Ελλάδα, εφόσον κρατά το κλειδί της εισόδου του κράτους των Σκοπίων στο ΝΑΤΟ, παίχτηκε επιπόλαια. Διότι οι δυτικοί δεν ενδιαφέρονται για το περιεχόμενο της συμφωνίας όσο για την υπογραφή της. Στο πλαίσιο αυτό, δεν είχαν λόγους να πιέσουν ιδιαίτερα την Αθήνα για παραχωρήσεις. Οι πιέσεις τους, αντίθετα, ασκήθηκαν πολλαπλάσια στον Ζάεφ, που είναι το «δικό τους παιδί», υποχρεώνοντας και τους Αλβανούς να συνασπιστούν μαζί του χάριν της Συμφωνίας.

Διπλωματικό Βατερλό και τοξική η Συμφωνία
Ένα άλλο επιχείρημα είναι ότι με τη Συμφωνία τελειώνουμε με το άγος για εμάς της αναγνώρισης της γειτονικής χώρας με το όνομα Μακεδονία από 120 και πλέον χώρες. Αυτό είναι σωστό, αλλά αν βάραινε ως ήδη λυμένο εν τοις πράγμασι το θέμα, δεν θα χρειαζόταν η συμφωνία μας επ’ αυτού για την ένταξη της γείτονος στο ΝΑΤΟ. Το γεγονός ότι τα Σκόπια υποχρεώθηκαν να διαπραγματευτούν με την Αθήνα, σημαίνει ότι το σχετικό επιχείρημα ευσταθεί μεν σ’ ένα βαθμό, αλλά η βάση του δεν ήταν αποφασιστικής σημασίας. Συνεπώς η διαπραγμάτευση, ενώ έγινε υπό όρους απόλυτα ευμενείς για την Ελλάδα, το αποτέλεσμα ήταν αναντίστοιχο για τα συμφέροντά της. Κι ο λόγος είναι ότι ξεκινήσαμε τη διαπραγμάτευση –για την ακρίβεια: ο Κοτζιάς κι οι στενοί συνεργάτες του, όχι η ελληνική διπλωματία– απολύτως εσφαλμένα, με γνώμονα την αντίληψη Νίμιτς του 2008, δηλαδή στη βάση μιας εντελώς διαφορετικής συγκυρίας, που έλεγε «αυτοί σας δίνουν το κρατικό όνομα, μια σύνθετη ονομασία-εσείς τους δίνετε την ταυτότητα». Και δυστυχώς αυτό έγινε, δηλαδή έξω από τη λογική των σημερινών διαπραγματευτικών συσχετισμών, πράγμα που καθιστά τη Συμφωνία των Πρεσπών διπλωματικό Βατερλό για την Ελλάδα.

Δεν συντάχθηκα ποτέ με όσους έλεγαν «μήτε Μακεδονία μήτε παράγωγα», κι αυτό διότι η Μακεδονία των νεοτέρων χρόνων είναι μια πολυεθνική περιοχή, οπότε καμία εθνότητα δεν δικαιούται να μονοπωλεί εθνικά το γεωγραφικό όρο. Το μέρος δεν μπορεί να σφετερίζεται το όλον. Συνεπώς η αλληλουχία «Μακεδονία-μακεδονικό έθνος-μακεδονική γλώσσα» είναι εκτός πραγματικότητας. Μπορεί η εξωτερική πολιτική να μην ασκείται με γνώμονα την εθνολογία και τη γλωσσολογία, αλλά ούτε μακεδονική γλώσσα υπάρχει ούτε μακεδονικό έθνος ούτε ιθαγένεια και ταυτότητα. Η Συμφωνία των Πρεσπών, λοιπόν, αντί να επισφραγίσει την πραγματικότητα της περιοχής, επινοεί μια λύση των προβλημάτων, που τα επανεισάγει, όπως επιβεβαίωσε κιόλας η ρητορική του Ζάεφ. Ακόμα και το όνομα Βόρεια Μακεδονία, που από άποψη γεωγραφίας είναι σωστό, αλλά ως όρος είναι ιστορικά φορτισμένος, επειδή παραπέμπει σε διαμελισμένα κράτη, θα ήταν αποδεκτό, αν η ιθαγένεια, η γλώσσα, η ταυτότητα ήταν βορειομακεδονικές. Αυτό δεν έγινε, άρα η λύση είναι τοξική και τις επιπτώσεις της θα τις βρίσκουμε μπροστά μας.

Ο ανθελληνισμός «πουλάει» στην Αλβανία

    σ. σ.: Γιατί η ελληνοαλβανική συμφωνία δεν τελεσφόρησε και γιατί αυτή η ένταση πάλι στις σχέσεις του αλβανικού κράτους με την Ελλάδα και τους Έλληνες εν γένει; Τι προοιωνίζεται το 2019 στις ελληνοαλβανικές σχέσεις;

Σ. Λ.: Οι ελληνοαλβανικές σχέσεις ήταν πάντα ιδιόρρυθμες κι αυτό γιατί ο ανθελληνισμός «πουλάει» πολιτικά στην Αλβανία για λόγους ιστορικούς και βάσει του συνδρόμου της απειλής, υποτίθεται, του μεγάλου έναντι του μικρού. Ο Ράμα, λοιπόν, παίζει αυτό το «χαρτί» δυνατά. Κι ενώ επί υπουργίας Κοτζιά είχαμε φτάσει, υποτίθεται, στον επίλογο μιας συνολικής συμφωνίας, η αλβανική πλευρά ζητά περισσότερα, επικαλείται ότι δεν υπάρχει συνταγματικό δικαστήριο κ.λπ., ενόσω προέκυψε και η εμβληματική εκτέλεση Κατσίφα. Διότι περί αυτού πρόκειται, αφού, ενόσω ο ίδιος δεν σκότωσε, όταν βγήκε να παραδοθεί άοπλος στις αρχές, τον εκτέλεσαν εν ψυχρώ. Στο μεταξύ, δημεύονται από το αλβανικό κράτος κοντά στο ενάμιση εκατομμύριο στρέμματα περιουσίες Βορειοηπειρωτών μειονοτικών στη Χιμάρα και στις παραθαλάσσιες περιοχές… Όλα αυτά εντάσσονται στο πλαίσιο μιας χρόνιας κακοπιστίας και τριβής των σχέσεων του αλβανικού κράτους με το ελληνικό, που εξελίσσεται με αυξομειώσεις.

Οι ελληνοαλβανικές σχέσεις είναι σε φάση έντασης παρότι η ελληνική πλευρά αποφεύγει να αντιδρά, ρίχνοντας λάδι στη φωτιά. Τα Τίρανα αυτό το εκλαμβάνουν ως αδυναμία και μας προκαλούν χάριν κυρίως του εσωτερικού πολιτικού παιχνιδιού.


Ενοχλήσεις ακάνθων

    σ. σ.: Τι σημαίνει για τον αλβανικό εθνικισμό η δημιουργία στρατού στο Κόσοβο και τι κινδύνους εγκυμονεί για την περιοχή; Σε τι πλαίσιο εγγράφονται τώρα οι αλβανοτουρκικές σχέσεις σε όσα μας αφορούν;

Σ. Λ.: Το Κόσοβο προσπαθεί να γίνει κανονικό κράτος και να μπει σε διαδικασία πολιτικής σύγκλισης με την Αλβανία. Αυτό δεν ανακλά στις ελληνοαλβανικές σχέσεις ούτε μέλλει να τις επηρεάσει. Απλώς ο Ράμα «πουλάει» στους Αλβανούς την εικόνα ότι «κάνει καλά τους Έλληνες», λες κι η Ελλάδα επιβουλεύεται την Αλβανία. Αυτό παράγει μια κλιμακούμενη ένταση, χωρίς φυσικά να τίθεται θέμα απειλής. Ούτε η Αλβανία ούτε τα Σκόπια είναι σε θέση να μας απειλήσουν στρατιωτικά. Λειτουργούν σαν αγκάθια και τις ενοχλήσεις τους θα τις αισθανόμαστε και στο μέλλον.

Ακόμα και οι ειδικές σχέσεις των Τιράνων με την Άγκυρα είναι ενταγμένες στη λογική μιας διαρκούς παρενοχλητικής έντασης με την Ελλάδα, προκειμένου η Αλβανία να δείχνει κάτι περισσότερο απ’ ό,τι είναι στους συσχετισμούς δυνάμεων της περιοχής. Πάντως ο Ράμα, ενώ τα πήγαινε πολύ καλά με την Άγκυρα, κρατά πλέον αποστάσεις λόγω της έντασης στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις. Συμπερασματικά, αν και η Ελλάδα έχει διευκολύνει την Αλβανία και στην ένταξή της στο ΝΑΤΟ και σε βήματα προενταξιακά στην ΕΕ, χωρίς κανένα αντάλλαγμα, αντί κινήσεις καλής θελήσεως εκ μέρους της έχουμε προκλήσεις κι ενοχλήσεις, αλλά όχι μεγαλύτερης σημασίας απ’ αυτή που έχουν, δηλαδή σαν αγκάθια.

    σ. σ.: Η ρωσική εξωτερική πολιτική πώς μέλλει να επηρεάσει τα πράγματα στα Βαλκάνια;

Σ. Λ.: Η Ρωσία δεν θέλει να τεθεί εκτός Βαλκανίων, όπως επιδιώκει η Δύση. Γι’ αυτό αντιτάχθηκε στη Συμφωνία των Πρεσπών, όχι με ενδιαφέρον για το ονοματολογικό και τα συμπαρομαρτούντα, αλλά γιατί η συμφωνία είναι το εισιτήριο για την ένταξη της γειτονικής χώρας στο ΝΑΤΟ. Αλλά οι Ρώσοι πια δεν μπορούν να κάνουν πολλά πράγματα στα Βαλκάνια.

Η σωτήρια ένταση στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις

    σ. σ.: Πώς βλέπετε να εξελίσσονται οι σχέσεις μας με τον τόσο αντιφατικό και στρατηγικά αμφίθυμο ανατολικό γείτονά μας, την Τουρκία;

Σ. Λ.: Παρακολουθώντας την τελευταία μείζονα φάση των ελληνοτουρκικών σχέσεων από το ‘73 και την κλιμάκωση των τουρκικών διεκδικήσεων στο Αιγαίο, επισημαίνω ότι τα τελευταία χρόνια, που η χώρα μας βρέθηκε στα γόνατα λόγω των μνημονίων, η Τουρκία έζησε μια περίοδο οικονομικής ανάπτυξης, πράγμα που επιδείνωσε το συσχετισμό δυνάμεων εις βάρος μας σε όλα τα επίπεδα –οικονομικό, στρατιωτικό και πολιτικό. Κι ενώ τα πράγματα έτειναν σε δυσμενέστατες εξελίξεις για τα ελληνικά συμφέροντα, προέκυψε η κρίση στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις. Πρέπει να πω εν συνόψει τα βασικά για την πολιτική εξέλιξη της Τουρκίας και των αμερικανοτουρκικών σχέσεων, προκειμένου να κατανοηθεί η επίδρασή τους στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.

Όταν, λοιπόν, το φθινόπωρο του 2002 το κόμμα του Ερντογκάν ανέλαβε την κυβερνητική εξουσία στην Τουρκία, η Δύση θεώρησε αυτό το ήπιο ισλαμοδημοκρατικό κόμμα και ρεύμα ό,τι καλύτερο για τη στρατηγική της, οπότε η Τουρκία προβαλλόταν ως πρότυπο για όλες τις μουσουλμανικές χώρες. Στο μεταξύ, ως το 2012 μαινόταν ένας άτυπος εμφύλιος πόλεμος στο εσωτερικό της, μεταξύ του βαθέως κεμαλικού κράτους και των νεο-οθωμανών του Ερντογκάν. Με τη βοήθεια της Δύσης, του δικτύου Γκιουλέν που είχε διαβρώσει τους μηχανισμούς του κράτους και τη στήριξη των Τούρκων της ενδοχώρας ο Ερντογκάν επικράτησε των κεμαλιστών και τους εξάρθρωσε. Έτσι τελείωσε η μακρά μεταπολίτευση από το κεμαλικό στο νεο-οθωμανικό καθεστώς. Ωστόσο, από το 2013 εξελίχθηκε μια νέα ενδοτουρκική σύγκρουση, τώρα στους κόλπους των νικητών. Στο πλαίσιό της ο Ερντογκάν άνοιξε τα χαρτιά του, σε ό,τι αφορά τα σχέδια όχι μόνο ισλαμοποίησης της Τουρκίας, αλλά και διεκδίκησής της τής ηγεμονίας στο μουσουλμανικό κόσμο, οπότε άρχισε να αυτονομείται από τη Δύση. Οι ΗΠΑ τότε προσπάθησαν να τον επαναφέρουν στο δυτικό μαντρί, προειδοποιώντας τον με την έρευνα για τη διαφθορά του καθεστώτος Ερντογκάν, με εργαλείο το κύκλωμα Γκιουλέν, πράγμα που προκάλεσε έναν νέο ενδοτουρκικό εμφύλιο, μεταξύ τώρα των δύο πρώην συμμάχων, Ερντογκάν-Γκιουλέν, με τελική φάση το αποτυχημένο πραξικόπημα των γκιουλενιστών και παλιών κομματιών του συστήματος, με την παρότρυνση προφανώς των ΗΠΑ. Ο Ερντογκάν όχι μόνο επιβίωσε, αλλά με το κύμα διώξεων που εξαπέλυσε, ξήλωσε όλα τα δυτικά δίκτυα κάθε είδους απ’ την Τουρκία, οδηγώντας στο τέλος της μια δεύτερη μεταπολίτευση –από το νεο-οθωμανικό στο ερντογκανικό καθεστώς.

Το χάσμα δεν γεφυρώνεται
Τι αύξησε την ένταση στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις: Αφενός το ότι οι ΗΠΑ στον ανταγωνισμό τους με τη Ρωσία στο συριακό έπαιξαν το «χαρτί» του κουρδικού και αφετέρου ο εναγκαλισμός του Ερντογκάν με τον Πούτιν, επειδή πιστεύει πως οι Αμερικανοί τον έχουν προγράψει. Οι ΗΠΑ, βέβαια, δεν έχουν παραιτηθεί από την προσπάθεια να επαναφέρουν την Τουρκία στο δυτικό μαντρί, αλλά εφόσον η αμερικανοτουρκική ένταση έχει πια «προσωπικό» χαρακτήρα για τους Τούρκους, με την έννοια ότι υπονομεύεται ως προσωποπαγές το καθεστώς Ερντογκάν, το χάσμα δεν μπορεί να γεφυρωθεί. Δεν νομίζω ότι τα πράγματα θ’ αλλάξουν το 2019. Μένει να δούμε τι θα κάνουν οι Αμερικανοί, έχοντας ακούσει από τον Ερντογκάν όσα δεν άκουσαν ούτε από τους σοβιετικούς, μετά το κεφαλοκλείδωμα στην τουρκική λίρα, μετά το παιχνίδι κυρώσεων και τουρκικών υποχωρήσεων στην περίπτωση του πάστορα Μπράνσον κ.λπ. Εφόσον, όμως, το χάσμα δεν γεφυρώνεται, οι Αμερικανοί υποχρεώνονται στην αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων.


Χώρα πρώτης γραμμής η Ελλάδα για τη Δύση

    σ. σ.: Τι σημαίνει αυτό για την Ελλάδα και τα συμφέροντά της;

Σ. Λ.: Στο μεταπολεμικό δυτικό σύστημα η Τουρκία ήταν χώρα πρώτης γραμμής, λόγω θέσεως στο υπογάστριο της ΕΣΣΔ και εποπτείας στη Μέση Ανατολή. Η Ελλάδα ήταν χώρα δεύτερης γραμμής ως συνδετικός κρίκος της Τουρκίας με τη Δύση. Η διάταξη αυτή, ενώ παραμένει ως έχει μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, αμφισβητείται τώρα από τη διολίσθηση της Τουρκίας στη ρωσική αγκαλιά, οπότε η Ελλάδα αναδεικνύεται ντε φάκτο σε χώρα πρώτης γραμμής για τη Δύση. Τούτο ήδη ανακλά δυνατά στα τριμερή τρίγωνα συνεργασίας στην Ανατολική Μεσόγειο, δηλαδή μεταξύ Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ, Ελλάδας-Κύπρου-Αιγύπτου και τώρα Ελλάδας-Κύπρου-Ιορδανίας. Αυτά τα τρίγωνα γεωπολιτικού χαρακτήρα, με τη σύμπτωση της ανακάλυψης ενεργειακών αποθεμάτων στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, αποκτούν για τις ΗΠΑ και γεωοικονομική σημασία, προάγοντας σε βαρύνοντα άξονα του στρατηγικού πλέγματος συνεργασιών τον άξονα Ελλάδας-Κύπρου και αφήνοντας έξω την Τουρκία.

Στην υπό διαμόρφωση νέα γεωπολιτική πραγματικότητα η Τουρκία προσπάθησε να εμποδίσει το ενεργειακό πρόγραμμα της Κυπριακής Δημοκρατίας. Οι Αμερικανοί δεν της το επέτρεψαν. Τον περασμένο Φεβρουάριο εμπόδισε τη γεώτρηση της ιταλικής ENI στο Οικόπεδο 3 της κυπριακής ΑΟΖ. Δεν το τόλμησε στην γεώτρηση της ExxonMobil στο Οικόπεδο 10. Να δούμε, αν θα το τολμήσει στην επικείμενη την άνοιξη γεώτρηση της γαλλικής Total, ενόσω οι γάλλοι έχουν προειδοποιήσει ότι δεν θα την ανεχτούν. Πιθανώς δε η ΕΝΙ θα συμπράξει με την Total, «αγοράζοντας» προστασία από το γαλλικό κράτος.

Οι Τούρκοι γαυγίζουν, αλλά δεν μπορούν να δαγκώσουν
Όλα αυτά δείχνουν ότι οι Τούρκοι γαυγίζουν, αλλά δεν μπορούν να δαγκώσουν. Το μόνο που τους μένει είναι, πρώτον, να προσπαθήσουν να δημιουργήσουν ένα τετελεσμένο –το προσπάθησαν, βγάζοντας το Barbaros για έρευνες στην κυπριακή ΑΟΖ, αλλά, έστω κι αν οι Κύπριοι δεν μπόρεσαν να το αποτρέψουν, τετελεσμένο δεν δημιουργήθηκε. Και δεύτερον, να στείλουν ένα γεωτρύπανο για γεώτρηση νότια στην κυπριακή ΑΟΖ, σ’ ένα από τα οικόπεδα που δεν έχει δοθεί ακόμα άδεια έρευνας κι εκμετάλλευσης από την Κυπριακή Δημοκρατία. Δεδομένου ότι η Τουρκία στα εν λόγω εγχειρήματά της είναι εκτός του διεθνούς δικαίου, καμία εταιρεία δεν αναλαμβάνει για λογαριασμό της γεωτρήσεις. Γι’ αυτό τις αναλαμβάνει η ίδια. Έχει άραγε την τεχνική δυνατότητα; Θα το δούμε. Στο μεταξύ, η Κυπριακή Δημοκρατία κατά πάσα πιθανότητα θα αδειοδοτήσει τα εναπομείναντα προς αδειοδότηση οικόπεδα της ΑΟΖ της, πράγμα που συναρτάται με τα αναμενόμενα τώρα αποτελέσματα των γεωτρήσεων της ExxonMobil, τα οποία, απ’ ό,τι φαίνεται, φέρνουν μαντάτα για ένα γιγαντιαίο κοίτασμα. Αν είναι έτσι, το παιχνίδι επιδεινώνεται για τους Τούρκους.

Προφανώς κανείς δεν θα πολεμήσει για λογαριασμό των ελληνικών συμφερόντων, αν αμφισβητηθούν στρατιωτικά από την Τουρκία, αλλά και μόνο η υπόσταση του στρατηγικού πλέγματος συνεργασιών την αποτρέπει από κάτι τέτοιο. Πολύ περισσότερο φρονώ ότι ο Ερντογκάν πιστεύει πως έχει λόγους να φοβάται πως ένα θερμό επεισόδιο με την Ελλάδα, θα έδινε στις ΗΠΑ την ευκαιρία να παρέμβουν και να τον ανατρέψουν.

Αλλαγή προτεραιοτήτων των ΗΠΑ στην περιοχή

    σ. σ.: Στο κυπριακό περιμένουμε κάποιες εξελίξεις;

Σ. Λ.: Όταν τα πράγματα εξελίσσονται όπως περιέγραψα, είναι αστείο να συνεχίζονται οι δικοινοτικές διαπραγματεύσεις βάσει της λογικής του αμερικανόπνευστου Σχεδίου Ανάν, δηλαδή της διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας, αφού σε λίγο και οι ίδιοι οι Αμερικανοί θα λένε «ευτυχώς που δεν πέρασε το Σχέδιο Ανάν», λαμβανομένης υπόψιν της εύνοιάς του για τα τουρκικά συμφέροντα. Γενικά η αμερικανική εξωτερική πολιτική διέρχεται μια φάση αλλαγής προτεραιοτήτων και ιεραρχήσεων στα της ευρύτερης περιοχής, τόσο αργή όσο η στροφή ενός τάνκερ. Είναι ορατή, οι κραδασμοί της είναι αισθητοί, μένει να ολοκληρωθεί. Σημειωτέον ότι η πολιτική Τραμπ, που σε πολλά αντιτίθεται στο αμερικανικό κατεστημένο, ειδικά στα της περιοχής μας ταυτίζεται με τις θέσεις του.

Ζούμε σε εποχή τεκτονικών γεωπολιτικών αλλαγών. Τόσο η ελληνική όσο και η ελληνοκυπριακή πλευρά, που βλέπουν να δημιουργούνται για πρώτη φορά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ευνοϊκότεροι όροι για την προώθηση των συμφερόντων τους, οφείλουν να υπερβούν τις εμμονικές αγκυλώσεις, να μη μένουν παρατηρητές και να διαμορφώσουν ενεργά μια σύγχρονη εθνική στρατηγική, που να αξιοποιεί τις συγκλίσεις ετερογενών συμφερόντων προς ικανοποίηση των δικών τους.

Γιώργος Καπόπουλος: Εν κινδύνω όλος ο πλανήτης

Tο πρώτο ερώτημά μας στον κ. Γιώργο Καπόπουλο ήταν πώς διαγράφεται ο ορίζοντας των ευρωπαϊκών πραγμάτων το 2019. Η απάντησή του ήταν ότι «δυστυχώς δεν εμπνέει καμία αισιοδοξία». Και εξήγησε: «Ήδη εδώ και μήνες έχει καταδειχθεί ότι δεν υπάρχει προοπτική ουσιαστικής και συνολικής μεταρρύθμισης της Ευρωζώνης στην κατεύθυνση μιας περαιτέρω εμβάθυνσης και μεγαλύτερης αλληλεγγύης, με στόχο την οικονομική ανάπτυξη και την άμβλυνση των ανισοτήτων, τόσο στο εσωτερικό των κρατών-μελών όσο και μεταξύ βορρά και νότου στην Ευρωζώνη. Οι λόγοι είναι πολλοί. Ένας βασικός, πρόσθετος στις περί του αντιθέτου γερμανικές εμμονές, είναι η παρατεταμένη πολιτική μετεκλογική κρίση που διέρχεται η Γερμανία, η οποία θέτει υπό αμφισβήτηση τη σταθερότητα του πολιτικού της συστήματος. Ένας δεύτερος, επίσης βασικός, είναι ότι η Γαλλία υποχρεώθηκε να αναδιπλωθεί, θέτοντας σε δεύτερο πλάνο την προσαρμογή της στη δημοσιονομική πειθαρχία κατά το Σύμφωνο Σταθερότητας, και προσπαθεί να αποκαταστήσει την κοινωνική συνοχή και την πολιτική σταθερότητα, που αμφισβητήθηκαν αιφνιδιαστικά από το κίνημα των «κίτρινων γιλέκων». Δηλαδή, δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις στις δύο μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες για ένα άλμα προς τα εμπρός. Ούτε η δυνατότητα ούτε η πολιτική βούληση.

Η ΕΕ στη δίνη των ακροδεξιών λαϊκισμών
Εξάλλου ο γαλλογερμανικός άξονας, ακόμα κι αν οι πόλοι του μπορούσαν να τα βρουν μεταξύ τους, δεν είναι πλέον «αρκετός» για να ορίσει την κατεύθυνση στην ΕΕ, καθώς στο εσωτερικό της λειτουργούν αντίρροπα οι υφιστάμενες ομαδοποιήσεις κρατών-μελών της. Οι «τέσσερις του Βίζεγκραντ» –οι Πολωνία, Ουγγαρία, Σλοβακία και Τσεχία– τραβούν το δρόμο της εθνικής αναδίπλωσης και της απόκλισης από την ΕΕ. Οι «οκτώ του βορρά» υπό την ηγεσία της Ολλανδίας –δηλαδή, μαζί της οι τρεις χώρες της Βαλτικής, η Δανία, η Σουηδία, η Δανία κι η Ιρλανδία– παίρνουν από την αποχωρούσα Βρετανία τη σκυτάλη του ευρωπαϊκού μινιμαλισμού, δηλαδή της άρνησης για οτιδήποτε περισσότερο αποσκοπεί στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Τέλος ο νότος είναι διασπασμένος, κυρίως γιατί η σημερινή κυβέρνηση της Ιταλίας, που είναι ένα συνονθύλευμα ετερόκλητων λαϊκισμών, επ’ ουδενί τρόπω –παρά τη σύγκρουσή της με τις Βρυξέλλες και την Κομισιόν για τον προϋπολογισμό– συγκλίνει με τις κυβερνήσεις της ομάδας των χωρών του νότου, δηλαδή της Πορτογαλίας, της Ισπανίας και της Ελλάδας, οι οποίες θέλουν μεγαλύτερη συνοχή και μεγαλύτερη εμβάθυνση της ευρωπαϊκής ενοποίησης, για να διασφαλιστεί η προοπτική της ανάπτυξης.

Όλα δείχνουν ότι την επομένη των ευρωεκλογών θα είναι διογκωμένος ο ακροδεξιός λαϊκισμός παντού στην Ευρώπη. Αν το 2018 θεωρηθεί η τελευταία ευκαιρία ανασύνταξης του δημοκρατικού τόξου στην Ευρώπη, νομίζω ότι χάθηκε. Δεν θα βρεθεί κανένας να αντιταχθεί στον ακροδεξιό λαϊκισμό, στο ρατσισμό και τη ξενοφοβία, προασπίζοντας ένα στάτους κβο στην Ευρώπη, που συμπιέζει τις κοινωνίες και συνθλίβει τη μεσαία τάξη στις περισσότερες χώρες. Είναι δυστυχώς πολύ αργά για μια θετική εναλλακτική πρόταση στο κύμα της εθνικής αναδίπλωσης και της λαϊκιστικής περιχαράκωσης».

Η Ευρώπη ανοχύρωτη

    σ. σ.: Με τι συνέπειες για τα ελληνικά πράγματα;

Γ. Κ.: Τα ελληνικά συμφέροντα εγγράφονται στην προοπτική μιας συνεκτικής και αλληλέγγυας Ευρώπη, η οποία θα εμβαθύνεται στην κατεύθυνση της ολοκλήρωσής της, έχοντας κοινή δημοσιονομική πολιτική και βαρύνοντα –όχι συμβολικό– κοινό προϋπολογισμό κλπ. Τίποτα από αυτά δεν συντρέχει. Η νότα αισιοδοξίας που εξέπεμψε αρχικά ο Μακρόν, μιλώντας για την αναγκαιότητα ενός κοινού προϋπολογισμού εκατοντάδων δισ. ευρώ, έχει ήδη χαθεί. Τα μόλις 25 δισ. κοινού προϋπολογισμού για όλη την ΕΕ, χωρίς προοπτική αναβάθμισης της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης, ενόσω το πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης της ΕΚΤ τελειώνει, ακυρώνουν κάθε ευελπιστία στην ΕΕ. Αρνούμαι την καταστροφολογία, αλλά η επόμενη χρηματοπιστωτική κρίση, που μπορεί να προκύψει ανά πάσα στιγμή και που πολλοί δίνουν στην εκδήλωσή της ορίζοντα διετίας-τριετίας, θα βρει μια Ευρώπη πολιτικά πολυδιασπασμένη, με τα κράτη-μέλη σε δυναμική εθνικής αναδίπλωσης και χωρίς τα δημοσιονομικά εργαλεία για την αντιμετώπισή της.

Το απαγορευτικό κόστος του Brexit

    σ. σ.: Ποιο είναι το σχόλιό σας σχετικά με το Brexit;

Γ. Κ.: Αυτό που όλοι γνωρίζουν, όμως κανείς δεν ομολογεί δημόσια, είναι ότι ένα σκληρό Brexit θα έχει απίστευτο κόστος όχι μόνο για τη Βρετανία, αλλά για όλες τις χώρες-μέλη της ΕΕ, κυρίως δε για τη Γερμανία –σκεφτείτε, παραδειγματικά, τις επιπτώσεις στις εξαγωγές της αυτοκινητοβιομηχανίας της προς το Ηνωμένο Βασίλειο από την εμφάνιση αίφνης δασμών. Το ίδιο ισχύει για τη Γαλλία, την Ολλανδία κι άλλες χώρες. Επειδή η διαχείριση του Brexit έχει ξεφύγει από τον έλεγχο τόσο της βρετανικής κυβέρνησης όσο και της ΕΕ, όλοι προσπαθούν να το ξορκίσουν, υποτιμώντας τις συνέπειες ενός ασύνταχτου Brexit, προκειμένου να εμφανίσουν τη Βρετανία ως εξαίρεση έναντι μιας υποτιθέμενης ευρωπαϊκής κανονικότητας. Πρόκειται για ψευδή εικόνα. Η σχέση συγκοινωνούντων δοχείων ανάμεσα στη χαώδη κατάσταση της βρετανικής πολιτικής σκηνής και την πολιτική κρίση στη Γερμανία, την πολιτική και κοινωνική κρίση στη Γαλλία και συνεπακόλουθα στην ΕΕ και την Ευρωζώνη είναι προφανέστατη. Πρόκειται για τις εκδηλώσεις μιας συνολικής κρίσης. Συμπερασματικά, ένα σκληρό Brexit έχει απαγορευτικό κόστος όχι μόνο για τη Βρετανία αλλά για όλη την ΕΕ.

Οι ΗΠΑ εναντίον όλων ταυτόχρονα

    σ. σ.: Πώς εκτιμάτε το μέλλον των κινήσεων της υπερδύναμης στην παγκόσμια σκακιέρα;

Γ. Κ.: Έχουν έντονα αντιφατικό χαρακτήρα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την εσπευσμένη τώρα απόφαση του προέδρου Τραμπ να αποσύρει τις αμερικανικές δυνάμεις από τη Συρία, η οποία εξώθησε τον υπουργό Άμυνας των ΗΠΑ σε παραίτηση. Οι κινήσεις της υπερδύναμης δεν φαίνεται να έχουν συνοχή. Για να γίνω κατανοητός, θυμίζω παραδειγματικά ότι αντιστρόφως ανάλογα προς την τακτική Τραμπ το 1971-72 οι Νίξον και Κίσινγκερ προσέγγισαν την Κίνα του Μάο, ακριβώς για να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις διαπραγμάτευσης από θέση ισχύος με την ΕΣΣΔ του Μπρέσνιεφ. Έχοντας ανοίξει σήμερα οι ΗΠΑ τρία, ταυτόχρονα, μέτωπα με τα μείζονα κέντρα ισχύος του πλανήτη –την ΕΕ, τη Ρωσία και την Κίνα– αυτό που μπορεί να συμβεί είναι οι τρεις αυτοί πόλοι, τα συμφέροντα των οποίων δεν συμπίπτουν και πολλές φορές είναι και ανταγωνιστικά σε στρατηγικό γεωπολιτικό και εμπορικό επίπεδο, να συγκροτήσουν ένα μέτωπο δυσαρεστημένων έναντι του αποσταθεροποιητικού μονομερούς παρεμβατισμού των ΗΠΑ. Στην ιστορία βέβαια έχουν καταγραφεί παρόμοια φαινόμενα. Στις αρχές του 20ου αιώνα, επισημαίνω, οι μεγάλες αντιπαλότητες εκδηλώνονταν μεταξύ της Γαλλίας, της Μ. Βρετανίας και της Ρωσίας για το μοίρασμα των αποικιών σε Ασία και Αφρική. Ωστόσο, η Γερμανία με την πολιτική της «κατάφερε» να συσπειρώσει τις τρεις αντίπαλες δυνάμεις εναντίον της. Το ίδιο ακριβώς υπάρχει κίνδυνος να «καταφέρουν» οι ΗΠΑ σήμερα, εάν συνεχίσουν την τριμέτωπη αντιπαράθεσή τους με τις Βρυξέλλες και τους Ευρωπαίους συμμάχους τους στο ΝΑΤΟ, τη Μόσχα και το Πεκίνο. Και θα είναι η πρώτη φορά μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, που θα διαμορφωθεί άξια λόγου αντιαμερικανική συσπείρωση. Η πολιτική Τραμπ φαίνεται ότι υπονομεύει εντέλει το υπερισχύον πλεονέκτημα της αμερικανικής ηγεμονίας να εμπνέει την πεποίθηση στους μείζονες ανταγωνιστές της ότι το πλέον συμφέρον γι’ αυτούς είναι η επιδίωξη ειδικών διμερών σχέσεων καθενός μαζί της παρά η συσπείρωσή τους εναντίον της. Διότι αυτό είναι το ισχυρό ατού της αμερικανικής ηγεμονίας κι όχι τόσο το τεχνολογικό της προβάδισμα και η κυριαρχία στο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα.

Μέση Ανατολή: Τέλεια γεωπολιτική απορρύθμιση

    σ. σ.: Το γενικό συμπέρασμα;

Γ. Κ.: Εντέλει το 2019 η παγκόσμια πολιτική μπαίνει όλο και βαθύτερα σε αχαρτογράφητες περιοχές. Στην ΕΕ ουδείς μπορεί να προβλέψει τις εξελίξεις μετά τις ευρωεκλογές. Απρόβλεπτη είναι επίσης η εξέλιξη του τριμέτωπου ανταγωνισμού των ΗΠΑ, ο οποίος στην περίπτωση της ευρύτερης Μέσης Ανατολής, που μας αφορά άμεσα, ωθεί τα πράγματα σε τέλεια γεωπολιτική απορρύθμιση. Είναι εντυπωσιακό, μόλις μέσα σε έξι χρόνια οι ΗΠΑ μετέβαλαν άρδην την πολιτική τους. Πρώτα το 2013 με τη μυστική προσέγγιση του Ιράν από τη διακυβέρνηση Ομπάμα, προ μερικών μηνών υπό τον Τραμπ με την αναίρεση της υπογραφής των ΗΠΑ από τη συμφωνία για τον έλεγχο του πυρηνικού προγράμματος της Τεχεράνης και τώρα με την αιφνιδιαστική απόφαση της απόσυρσης των αμερικανικών στρατευμάτων από τη Συρία. Επικίνδυνα πράγματα…

Διονύσης Γράβαρης: Ζητούμενο η δημιουργία προϋποθέσεων βιώσιμης ανάπτυξης

Σύμφωνα με τον κ. Διονύση Γράβαρη, «τα ως σήμερα στοιχεία δείχνουν σαφή σημάδια μακροοικονομικής σταθερότητας και ανάκαμψης της ελληνικής οικονομίας. Η σταθερότητα οφείλεται στο ότι τα μεγέθη των περίφημων «δίδυμων ελλειμμάτων» δεν είναι πια τόσο μεγάλα όσο άλλοτε, παρότι οι σχετικοί δείκτες δεν απηχούν κάτι περισσότερο από μια ένδειξη για τη μακροοικονομική και δημοσιονομική κατάσταση. Άλλωστε, η Ελλάδα αφενός παραμένει μια υπερχρεωμένη χώρα κι αυτό θα μας ταλαιπωρεί ως το 2060 και αφετέρου, μεσοπρόθεσμα, ως το 2022 υποχρεούται να παράγει υψηλά δημοσιονομικά πλεονάσματα, πράγμα που σημαίνει την αφαίρεση πόρων άνω των 30 δισ. ευρώ από την αγορά, ενόσω και η ανεργία, αποκλιμακούμενη μεν, παραμένει τυραννικά υψηλότατη.

Αυτό που έχει ενδιαφέρον ως προς τη βιωσιμότητα ή μη της οικονομικής ανάπτυξης είναι οι πηγές της. Το 2018 αυτές, λοιπόν, ήταν λίγο η αύξηση της εγχώριας κατανάλωσης και πολύ περισσότερο η ενίσχυση των εξαγωγών και δη με προοπτικές ανόδου. Ωστόσο, οι εξαγωγές σημαίνουν την εξάρτηση από αγορές που ούτε ελέγχουμε ούτε ξέρουμε τις διακυμάνσεις τους, ενόσω η στήριξη σε αυτές απαιτεί το εξαγόμενο προϊόν να είναι ενταγμένο οργανικά στις αγορές προορισμού. Συνεπώς η αναζήτηση διεξόδου στη διεθνή ζήτηση, λόγω συμπίεσης της εγχώριας, ενισχύει μεν την εξωστρέφεια, αλλά πρόκειται για κάτι τόσο ασταθές, ώστε δεν συνιστά μακροπρόθεσμα λύση βιωσιμότητας. Υπό αυτούς τους όρους δεν τίθεται απλώς θέμα σταθεροποίησης της οικονομίας και αντι-υφεσιακής λειτουργίας της, αλλά διαμόρφωσης των προϋποθέσεων βιώσιμης ανάπτυξής της, η οποία ως πολύπλευρο και σύνθετο φαινόμενο, βέβαια, «δεν διατάσσεται». Είναι ευρύτερα γνωστές, στο πλαίσιο των σχετικών προτάσεων, οι θέσεις άλλων φορέων, όπως λ.χ. τα περί ευελιξίας της αγοράς εργασίας, μείωσης της φορολογίας κ.ά. Όλα αυτά διαμορφώνουν μεν ένα ευνοϊκό περιβάλλον για τις επιχειρήσεις, αλλά δεν δημιουργούν προϋποθέσεις βιωσιμότητας της ανάπτυξης. Σχετικά η συζήτηση των δόκιμων προτεραιοτήτων προϋποθέτει τη διάγνωση της κατάστασης της οικονομίας μας ανά κλάδο μετά τις μακροχρόνιες πολιτικές της εσωτερικής υποτίμησης, η οποία ευθύνεται για τα βαθιά τραύματα στην οικονομία και την κοινωνία. Τα πλήγματά τους, λοιπόν, δεν είχαν ομοιόμορφες επιπτώσεις στους διαφορετικούς κλάδους της οικονομίας. Άλλοι καταστράφηκαν, άλλοι αναδιαρθρώνονται αναγκαστικά προκειμένου να ανακάμψουν, ενώ στα διαρθρωτικά προβλήματα που προϋπήρχαν έχουν προστεθεί νέα».

Επιχειρήσεις «καθαυτές» και «οιονεί μισθωτής απασχόλησης»

    σελφ σέρβις: Πώς εξελίσσονται σήμερα, λοιπόν, σε αδρές γραμμές τα πράγματα ανά μείζονα οικονομικό κλάδο δραστηριότητας της μικρομεσαίας, μικρής και πολύ μικρής επιχείρησης;

Διονύσης Γράβαρης: Καταρχάς οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις, όπως και οι μεγάλες άλλωστε, δεν είναι κάτι το ομοιογενές. Για την περιγραφή των δραστηριοτήτων τους χρησιμοποιούνται συνήθως δυο βάρβαροι όροι, η «επιχειρηματικότητα ανάγκης» κι η «επιχειρηματικότητα ευκαιρίας». Για λόγους ακρίβειας χρησιμοποιώ προς αντικατάστασή τους τούς όρους «επιχειρηματικότητα καθεαυτήν», που παραπέμπει στο χαρακτήρα της κλασικής επιχειρηματικής δραστηριότητας, και «οιονεί μισθωτή απασχόληση», εφόσον η επιδίωξη του αυτοαπασχολούμενου μικροεπιχειρηματία δεν είναι η αύξηση του κέρδους, αλλά το μεροκάματο, ο βιοπορισμός. Κι είναι φανερό πως η στοιχειώδης πρόνοια ανάπτυξης με κοινωνική συνοχή απαιτεί τη διαφορετική αντιμετώπιση των δύο όψεων επιχειρηματικής δραστηριότητας.

Συχνά ακούγεται ότι η οιονεί μισθωτή απασχόληση δεν είναι παραγωγική, πράγμα αληθές σε μεγάλο βαθμό πλην, όμως, δεν αναιρείται η πραγματικότητά της σε πλείστες πτυχές της κοινωνικής συνοχής. Το επιβεβαιώνει, άλλωστε, η μεγαλύτερη σε γενικές γραμμές ανθεκτικότητά της στις επιπτώσεις της εσωτερικής υποτίμησης, κυρίως στην πρώτη φάση της, έναντι πολλών από τις επιχειρήσεις καθαυτές, οι οποίες αντιμετώπισαν περισσότερα προβλήματα, ακριβώς λόγω της διαφοράς των επιδιώξεων και προσδοκιών τους από την προσδοκία βιοπορισμού.

Αγροδιατροφή, κατασκευές, μεταποίηση, εμπόριο
Από το 2014 προστέθηκαν άλλες 400.000 επιχειρήσεις στο μικρομεσαίο και μικρό επιχειρηματικό δυναμικό της χώρας αφ’ ης στιγμής οι αγρότες εγγράφονται πλέον ως επιχειρηματίες. Γι’ αυτήν την κατηγορία των επιχειρήσεων ξέρουμε ακόμα πολύ λίγα. Όμως, μπορούν να συνεισφέρουν σημαντικά στην ανάκαμψη της οικονομίας, με συμβολή όχι μόνο στις εξαγωγές αλλά και στην υποκατάσταση των εισαγωγών –υπό την έννοια ότι κάποια αγροτικά είδη, που εισάγονται φθηνότερα απ’ όσο τα παράγουν εγχωρίως, μπορούν να αναβαθμίσουν την παραγωγή τους, ώστε να τα εξάγουν ακριβότερα, οπότε να επιτυγχάνεται έτσι μια έξυπνη υποκατάσταση των εξαγωγών.

Ο κλάδος των κατασκευών είναι από αυτούς που καταστράφηκαν. Βέβαια, επειδή το κτιριακό απόθεμα είναι τεράστιο, κυρίως το 2017 υπήρξε μια αύξηση των επενδύσεων στην αγορά ακινήτων. Σήμερα, ενώ σε άλλους κλάδους εμφανίζονται τάσεις συγκεντροποίησης –αποτυπωμένες στη μείωση των εργοδοτών, την ακόμα μεγαλύτερη μείωση των αυτοαπασχολουμένων και την αναλογικά πολύ μεγάλη αύξηση των μισθωτών–, στις κατασκευές η τάση της αυτοαπασχόλησης εμφανίζει αύξηση και δη με πολλές περιπτώσεις αδήλωτης ή υποδηλωμένης επιχειρηματικής δραστηριότητας. Στη μεταποίηση διαπιστώνονται διαδικασίες αναδιάρθρωσης στους επιμέρους κλάδους, οφειλόμενες τόσο στις νέες επιχειρήσεις όσο και στην αναδιάρθρωση παλαιότερων, οπότε τα μηνύματα είναι θετικά, αν και ακόμα είναι σημειακά. Στο εμπόριο, που είναι ένας μεγάλος κλάδος της οικονομίας και εντέλει η βιτρίνα της, δραστηριοποιείται ένα πλήθος μικρών επιχειρήσεων και αρκετές μεγάλες. Αλλά, ενώ οι δείκτες σε άλλους τομείς δείχνουν κάποια σχετική βελτίωση, τα πράγματα ειδικά για τις μικρομεσαίες και μικρές εμπορικές επιχειρήσεις δεν αφήνουν περιθώρια για θετικές προσδοκίες, μολονότι πάνε καλύτερα σε σχέση με το παρελθόν. Ένας από τους βασικούς λόγους είναι ότι επιβιώνουν σε ένα όλο και περισσότερο ολιγοπωλιακό περιβάλλον, όπου το πρόβλημα δεν είναι ότι οι μεγάλες επιχειρήσεις κατέχουν το μείζον μερίδιο της αγοράς, αλλά ότι ενίοτε το επεκτείνουν με όρους προνομίων, με την προαστική σημασία της έννοιας προνόμιο, μέσω λ.χ. των άτυπων αδειοδοτήσεων από το κράτος (βλέπε περίπτωση Mall) κ.ά. Μάλιστα η ολιγοπώληση της αγοράς έχει και γεωγραφικά χαρακτηριστικά στον αστικό χώρο υπό την έννοια ότι το οικονομικό κέντρο της πόλης αφαιμάσσει τις συνοικίες, οι υπερτοπικές αγορές εκείνες των γειτονικών περιοχών κοκ. Μια από τις σημαντικές προκλήσεις για το εμπόριο είναι εκείνη της ψηφιακής οικονομίας, με τις πλατφόρμες των ηλεκτρονικών πωλήσεων, οι οποίες τρόπον τινά συγκροτούν ένα γιγαντιαίο ηλεκτρονικό εμπορικό κέντρο, όπου πας μη συμμετέχων έμπορος θα είναι ξοφλημένος. Το φαινόμενο ασφαλώς θα εντείνει τις τάσεις της συγκεντροποίησης των εμπορικών δραστηριοτήτων».


Κουλτούρα συνεργασίας και εναλλακτική επιχειρηματικότητα

    σ. σ.: Υπάρχουν αντίδοτα για την ανταγωνιστική επιβίωση της μικρομεσαίας και πολύ μικρής, κυρίως εμπορικής, δραστηριότητας;

Δ. Γ.: Βεβαίως, και βρίσκονται στη συνεργασία τους. Αλλά δυστυχώς δεν υπάρχει παιδεία και κουλτούρα συνεργασίας –όχι μόνο σε αυτές, αλλά σε όλες εν γένει τις οικογενειακές επιχειρήσεις στενού επιχειρηματικού ορίζοντα, εμπορικές ή μεταποιητικές, ένα έλλειμμα για το οποίο τόσο οι φορείς τους όσο και η πολιτεία έχουν ευθύνες, διότι η σχετική κουλτούρα χωρίς την καλλιέργειά της δεν εμπεδώνεται. Ήδη από το 2009 γίνεται λόγος για τα clusters και τις συστάσεις επιχειρήσεων ή την περίφημη κοινωνική οικονομία, η οποία έχει περισσότερες διαστάσεις από τη λεγόμενη αλληλέγγυα οικονομία. Στο πλαίσιό τους, κάλλιστα μπορούν πολλές από τις επιχειρήσεις οιονεί μισθωτής απασχόλησης να λειτουργήσουν αποδοτικά. Όμως, δυσκολίες υπάρχουν και από θεσμική άποψη. Για παράδειγμα, η πρόθεση συνέργειας έξι μεταποιητών της Θεσσαλονίκης στον τομέα των logistics κόλλησε στα κενά της δημοσιονομικής νομοθεσίας, καθώς ηγέρθη η απαίτηση κάποιος από αυτούς να έχει το ΑΦΜ του κοινού αποθηκευτικού χώρου. Η νομοθεσία μας, βλέπετε, λειτουργεί με αδράνειες, κληρονομώντας στην επόμενη γενιά ένα καθεστώς, που υπό τις ισχύουσες συνθήκες είναι αίτιο διαρθρωτικών προβλημάτων, με ρυθμίσεις αγκυλωτικές για την επιχειρηματική δραστηριότητα.

Κλειδί για την ανάπτυξη η αποκατάσταση των τραπεζικών λειτουργιών

    σ. σ.: Μπορεί να εξελιχτεί επενδυτικά η μικρομεσαία και μικρή επιχειρηματικότητα υπό συνθήκες αποκλεισμού της από τον τραπεζικό δανεισμό;

Δ. Γ.: Όπως δείχνουν οι έρευνές μας, οι μικρομεσαίοι και μικροί επιχειρηματίες, που κάνουν σήμερα επενδύσεις (σχετικά τη μερίδα του λέοντος την έχουν οι μικρές επιχειρήσεις στον τομέα γενικά του επισιτισμού), είναι σαφώς περισσότεροι εκείνων που δεν κάνουν, ενώ μερικά χρόνια πριν ήταν ολοφάνερες οι τάσεις αποεπένδυσης. Ωστόσο, το ότι οι επενδύσεις αυτές είναι αυτοχρηματοδοτούμενες, δηλαδή ότι ο μικρός επιχειρηματίας τις κάνει εκ των ενόντων, ανεξαρτήτως των πηγών πορισμού του, εφόσον είναι αποκλεισμένος από την τραπεζική χρηματοδότηση, συνιστά μείζον πρόβλημα. Η ευρεία για την οικονομική ανάπτυξη επενδυτική δραστηριότητα, που χρειάζεται ο τόπος, θα υπάρξει μόνον εφόσον επιστρέψουν οι αποταμιεύσεις στις τράπεζες, ώστε να παίξουν το ρόλο τους. Οι κακές σχέσεις με το τραπεζικό σύστημα οφείλονται ασφαλώς στο ότι οι τράπεζες βγαίνουν κι αυτές τραυματισμένες από την πολιτική της εσωτερικής υποτίμησης, ανεξαρτήτως των ευθυνών τους –αν και κανείς δεν ξεχνά ότι το μεγαλύτερο μέρος των δανείων της χώρας στη μνημονιακή περίοδο δόθηκαν για την εξασφάλιση της κεφαλαιακής τους επάρκειας, δηλαδή ότι ο Έλληνας φορολογούμενος πλήρωσε και θα πληρώνει επί μακρόν τις ζημιές τους. Η έρευνα της Εθνικής Τράπεζας για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ως τέτοιες εκλαμβάνει όσες έχουν ετήσιο τζίρο 1,5 εκατ. ευρώ) δείχνει ότι οι περισσότερες είναι εκτός δανεισμού. Αυτό σημαίνει ότι κάποιος που χρειάζεται ένα δάνειο μερικών χιλιάδων ευρώ, λ.χ. για κεφάλαιο κίνησης, όπως συμβαίνει με πολλές χιλιάδες μικρούς επιχειρηματίες, αποκλείεται και μόνον γιατί τα χιλιάδες μικρά τέτοια δάνεια έχουν υψηλό λειτουργικό κόστος για την τράπεζα –κατά βάση τη συστημική–, η οποία γι’ αυτό προτιμά τους λίγους μεγάλους πελάτες. Από την άλλη πλευρά, όμως, σε πολλές περιπτώσεις ούτε οι μικρές επιχειρήσεις έχουν τα εχέγγυα που ζητούν οι τράπεζες. Και πώς να τα έχουν, όταν, για παράδειγμα, βάσει των στοιχείων του Υπουργείου Οικονομικών, το 2016 περίπου κατά το 80% οι ατομικές επιχειρήσεις δήλωσαν ετήσιο εισόδημα 3.000 ευρώ; Τούτο ασφαλώς δημιουργεί προβληματισμό και για το όποιο, μικρό ή μεγάλο, μέγεθος φοροδιαφυγής –έστω κι αν πρόκειται για το πιο εμφανές κομμάτι της και γι’ αυτό το επικοινωνιακά αξιοποιήσιμο στην επίκρισή της. Συνεπώς προβλήματα διαπιστώνονται και με την προσφορά και με τη ζήτηση χρήματος.

Ιδέες για εναλλακτικά χρηματοδοτικά εργαλεία

    σ. σ.: Υπάρχουν εναλλακτικοί τρόποι υπέρβασης του προβλήματος;

Δ. Γ.: Εναλλακτικά χρηματοδοτικά εργαλεία υπάρχουν κι αν δεν είναι επαρκή, πρέπει να επινοηθούν νέα. Γιατί, αν δεν επιλυθεί το πρόβλημα της ρευστότητας των επιχειρήσεων, δεν θα έχουμε ποτέ υγιή επιχειρηματικότητα και διότι η υγιής επιχείρηση δεν μπορεί να εννοηθεί χωρίς δάνειο, είτε επενδυτικό είτε κεφαλαίου κίνησης. Χρειάζονται τολμηρά βήματα, έστω κι αν θέλουν το χρόνο τους να ολοκληρωθούν. Π.χ. η εμπειρία των μικρών και πολύ μικρών επιχειρήσεων, αναφορικά με την εξασφάλιση κεφαλαίου κίνησης μέσω της άτυπης μεταξύ τους χρηματοπιστωτικής λειτουργίας, δηλαδή των μεταχρονολογημένων επιταγών, δίνει την ιδέα για την εξής δόκιμη λύση: Οι συνεταιριστικές τράπεζες, λειτουργώντας μηχανισμούς αποτίμησης της πιστοληπτικής ικανότητας των τοπικών επιχειρήσεων, μπορούν να προεξοφλούν τα τιμολόγιά τους, εξασφαλίζοντάς τους το κεφάλαιο κίνησης. Χρειάζεται, δηλαδή, να σκεφτόμαστε πέραν της πεπατημένης, τουλάχιστον για όσο ούτε ο μικρός επιχειρηματίας κάνει για τη συστημική τράπεζα ούτε αυτή γι’ αυτόν.

Μια άλλη ιδέα είναι το κράτος, φορολογώντας το μικρό επιχειρηματία, να καταθέτει ένα μέρος των φόρων του σ’ ένα Αναπτυξιακό Ταμείο, και έναντι αυτού να του δίνει μια μη μεταβιβάσιμη μετοχή. Εφόσον το κεφάλαιο του Ταμείου ωριμάσει και μοχλευτεί, θα μπορούν τόσο αυτός να αξιώνει την απόδοση της μετοχής σου, αντλώντας πόρους για την επιχείρησή του, όσο και το κράτος, π.χ. για να του αναβαθμίσει τον περιβάλλοντα χώρο εξωτερικά της βιτρίνας του, εντάσσοντάς τον, έτσι, σ’ ένα ολοκληρωμένο αναπτυξιακό πρόγραμμα και βοηθώντας τον να διευρύνει τον επιχειρηματικό του ορίζοντα. Η υλοποίηση μιας τέτοιας ιδέας απαιτεί τεχνογνωσία κι έχει τη δυσκολία της, αλλά αξίζει να απασχολήσει τη δημόσια συζήτηση. Εντέλει είναι πιο χρήσιμη από τη λύση του Επαγγελματικού Ασφαλιστικού Ταμείου, που προτάσσουν οι κοινωνικοί εταίροι, ακριβώς διότι στη φάση της ανάκαμψης εκείνο που χρειάζεται είναι η δημιουργία αναπτυξιακών δομών.

Γιώργος Αργείτης: Ζούμε μια περίοδο αβέβαιης προοπτικής

Tο ερώτημά μας στον κ. Γιώργο Αργείτη ήταν τι πρέπει να περιμένει η αγορά το 2019, σχετικά με την εξέλιξη της ζήτησης. Και να τι μας είπε:

«Η ζήτηση προσδιορίζεται από την εξέλιξη της καταναλωτικής δαπάνης, των δημόσιων δαπανών, των επενδύσεων και των καθαρών εξαγωγών. Θα τα σχολιάσω ένα-ένα, προκειμένου να φτάσω στο συμπέρασμά μου, σύμφωνα με το οποίο μόνο ένας από τους τέσσερις αυτούς παράγοντες –η καταναλωτική δαπάνη– μπορεί με βεβαιότητα να συντελέσει στην τόνωση της ζήτησης στη νέα χρονιά, ενώ δύο από αυτούς, οι επενδύσεις και οι καθαρές εξαγωγές, συμβάλλουν στην αβεβαιότητα.

Η καταναλωτική δαπάνη
Η καταναλωτική δαπάνη, λοιπόν, εξαρτάται από το διαθέσιμο εισόδημα, δηλαδή κατά βάση από την απασχόληση, τις αμοιβές και την φορολογία. Στην απασχόληση και στις αμοιβές δεν πρέπει να περιμένουμε θεαματικές αλλαγές. Ωστόσο, εκτιμώ ότι οι πόροι από τη διανομή του υπερπλεονάσματος και την άσκηση επιδοματικής πολιτικής υπέρ των χαμηλών εισοδημάτων θα εισρεύσουν κατά ένα μεγάλο μέρος στην αγορά –κατά ένα άλλο μέρος, βέβαια, θα καλύψουν υποχρεώσεις των νοικοκυριών (φορολογικές, τραπεζικές κ.ά.).

Επιπλέον, αναμένεται ότι στη νέα χρονιά η καταναλωτική δαπάνη θα ενισχυθεί και από την αύξηση του κατώτατου μισθού. Αν η αύξηση περνούσε σε όλη την κλίμακα των μισθών, η ώθηση στην κατανάλωση θα ήταν ασφαλώς μεγαλύτερη, αλλά για να γίνει αυτό απαιτείται ενεργοποίηση πολλών κλαδικών συμβάσεων. Σημειώνω επίσης ότι θετική για την κατανάλωση και την αγορά ήταν η αποτροπή της περικοπής των συντάξεων. Αντίθετα, η επιβάρυνση της φορολογίας στο διαθέσιμο εισόδημα θα συνεχιστεί και πιθανά θα επιδεινωθεί στο άμεσο μέλλον, εφόσον μειωθεί το αφορολόγητο όριο το 2020. Η καλύτερη ευχή για την αγορά το 2019 είναι να αποφευχθεί και η μείωση του αφορολόγητου το 2020. Ως προς την απασχόληση διαπιστώνεται μια μικρή, αργή πλην σωρευτική θετική μεταβολή, που θα ενισχύσει κι αυτή την αγορά, εφόσον η αύξηση της απασχόλησης σημαίνει τη δημιουργία νέων εισοδημάτων, άρα και καταναλωτικών δαπανών. Φυσικά, αν η απασχόληση αυξανόταν με ταχύτερο ρυθμό και οι νεοδημιουργούμενες θέσεις εργασίας ήταν στην πλειονότητά τους πλήρους κι όχι μερικής απασχόλησης, η επίδραση στη ζήτηση, άρα στην κίνηση της αγοράς, θα ήταν ευεργετική.

Με βάση τα προαναφερόμενα φαίνεται, λοιπόν, ότι γενικά η κατανάλωση θα εξελιχθεί με θετικό πρόσημο το 2019, πράγμα που θα έχει ανάκλαση στις εισπράξεις των επιχειρήσεων, κυρίως των εμπορικών. Μένει να απαντηθεί το εξής ερώτημα: Το νέο χρήμα που θα εισρεύσει στην αγορά, σε τι ποσοστό θα ενισχύσει την εγχώρια παραγωγή, λαμβανομένης υπόψιν της αυξημένης ροπής της οικονομίας μας στις εισαγωγές. Η απάντησή του θα προσδιορίσει αρκετά το βαθμό μεγέθυνσης της ελληνικής οικονομίας το 2019 και τη δυναμικής της τα επόμενα χρόνια.

Δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις
Οι επενδύσεις είναι το μεγάλο στοίχημα για το αύριο της οικονομίας, αλλά και η πηγή της μεγάλης αβεβαιότητας. Οι δημόσιες επενδύσεις πληρώνουν, με τις περικοπές που υφίστανται, το κόστος των υπερπλεονασμάτων. Οι προσδοκίες για αύξησή τους είναι περιορισμένες, δεδομένου του στόχου για 3,5% πρωτογενή πλεονάσματα και της τρέχουσας δημοσιονομικής διαχείρισης των υπερπλεονασμάτων.

Πάντως, η αχίλλειος πτέρνα της οικονομίας μας και δη σε προοπτική χρόνου είναι οι ιδιωτικές επενδύσεις. Όσο το τραπεζικό σύστημα δεν επιτελεί το ρόλο του στην χρηματοδότηση της οικονομίας και το κυρίαρχο επιχειρηματικό πνεύμα μένει αμετάβλητο, οι όποιες εγχώριες επενδύσεις θα αδυνατούν να δημιουργήσουν προϋποθέσεις δυναμικής. Η συζήτηση για τις επενδύσεις, πολύ περισσότερο τις ξένες νέες παραγωγικές επενδύσεις, είναι περίπου γραφική δεδομένης της πολιτικοοικονομικής κατάστασης της χώρας. Ευκαιρίες υπάρχουν και ίσως δούμε εξαγορές και αναδιαρθρώσεις έτοιμων χαρτοφυλακίων. Ασφαλώς η βελτίωση της ποιότητας των εν λόγω χαρτοφυλακίων θα έχει θετική σταθεροποιητική επίδραση, αλλά το στοίχημα είναι η δυναμική της μεγέθυνσης.

Επίσης, στον προϋπολογισμό υπάρχει η πρόβλεψη για μια σημαντική αύξηση των επενδυτικών πόρων από ευρωπαϊκά χρηματοδοτικά εργαλεία, ενόσω εκκρεμούν και κάποιες περιπτώσεις μεγάλων ιδιωτικών επενδυτικών projects. Μακάρι όλα αυτά να γίνουν πραγματικότητα.

Εξαγωγές
Συνεπώς τι μένει; Να έχουμε μια ακόμα καλή χρονιά στις εξαγωγές και τον τουρισμό. Ωστόσο, προτείνω σε όσους συχνά, πολύ συχνά θα ‘λεγα, αναφέρονται στην «αύξηση των εξαγωγών», στο εξής να αναφέρονται στις «καθαρές εξαγωγές» και όχι απλώς σε «εξαγωγές», δεδομένου ότι η ελληνική οικονομία είναι σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένη από τις εισαγωγές, οι οποίες αφαιρούν δυναμικό από την οικονομία. Επισημαίνω επίσης ότι οι εξελίξεις σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο δημιουργούν αβεβαιότητα για τις εξαγωγές μας –κι όχι μόνο γι’ αυτές. Σε κάθε περίπτωση οι ευχές όλων για το 2019 είναι να συνεχιστούν οι επιδόσεις του τουρισμού, να αυξηθούν περαιτέρω οι εξαγωγές μας και να υπάρξει υποκατάσταση εισαγωγών. Αν οι ευχές μας γίνουν πραγματικότητα, το σήμα θα είναι θετικό για το μετασχηματισμό του αναπτυξιακού μοντέλου της οικονομίας μας.

Συμπέρασμα
Εντέλει πιστεύω ότι, αν δεν υπάρξει ένα ισχυρό σοκ εισροής ξένων επενδυτικών κεφαλαίων, το οποίο θεωρώ αβέβαιο, η ελληνική οικονομία θα εξελίσσεται μ’ ένα χαμηλό ρυθμό μεγέθυνσης με σωρευτική διατηρηρησιμότητα. Ωστόσο, η χώρα και η οικονομία θα προσδιορίζεται από όλο και πιο αβέβαιη προοπτική ως προς τη δυνατότητά της να σηκώσει το βάρος του υπέρογκου δημόσιου χρέους τα επόμενα χρόνια, κυρίως μετά το 2022, αλλά και να βελτιώσει το βιοτικό επίπεδο του πληθυσμού, που συρρικνώθηκε δραματικά στα χρόνια της κρίσης. Αυτή είναι η μεγάλη, η τεράστια πρόκληση για την ελληνική οικονομία τα επόμενα χρόνια: η ανάπτυξή της να βελτιώνει το βιοτικό επίπεδο και, ταυτόχρονα, να εξυπηρετεί το δυσθεώρητο δημόσιο χρέος. Και μολονότι ένας τέτοιος στόχος απαιτεί τη συστράτευση όλων, το μόνο που δεν κάνει το πολιτικό σύστημα της χώρας μας, είναι αυτό ακριβώς αυτό που χρειάζεται!».

    σελφ σέρβις: Αν η αχίλλειος πτέρνα των ιδιωτικών επενδύσεων είναι η προβληματικότητα του τραπεζικού συστήματος, τι θα γίνει με την αχίλλειο πτέρνα του τελευταίου, που είναι τα «κόκκινα δάνεια»;

Γιώργος Αργείτης: Τα «κόκκινα δάνεια», που ταλαιπωρούν το τραπεζικό μας σύστημα, δεν είναι πρόβλημα μόνο τεχνικής φύσεως (δηλαδή το πώς θα τα ξεφορτωθούν άμεσα), αλλά είναι πρωτευόντως πρόβλημα προσανατολισμού συνολικά της οικονομικής πολιτικής και λειτουργίας της οικονομίας. Πότε δημιουργήθηκε το πρόβλημα; Όταν κατέρρευσαν τα εισοδήματα, οι μισθοί, τα κέρδη, ο τζίρος των επιχειρήσεων. Τότε σταμάτησε η εξυπηρέτηση των δανείων. Συνεπώς, όσο δεν αυξάνονται τα εισοδήματα, ώστε να αποπληρώνονται τα δάνεια, δεν υπάρχει περίπτωση να συνέλθει το τραπεζικό σύστημα. Τεχνικές λύσεις υπάρχουν και έχουν προταθεί για να βελτιωθεί η ποιότητα του ενεργητικού των τραπεζών. Η φερεγγυότητά τους, όμως, θα βελτιωθεί όταν ο νέος δανεισμός θα έχει χαμηλό κίνδυνο αθέτησης αποπληρωμής. Αντί βελτίωσης, όμως, το τελευταίο διάστημα διαπιστώνεται μια νέα γενιά «κόκκινων δανείων». Αυτό είναι το πραγματικό αδιέξοδο του τραπεζικού συστήματος και της ελληνικής οικονομίας.

Εποχή της μεγάλης αβεβαιότητας

    σ. σ.: Και ενόσω διεθνώς κλείνουν οι στρόφιγγες της ποσοτικής χαλάρωσης, οι προειδοποιήσεις για τον κίνδυνο ολίσθησης σε μια νέα παγκόσμια οικονομική κρίση πληθαίνουν. Τι μέλλει γενέσθαι;

Γ. Α.: Τα τελευταία χρόνια οι κεντρικές τράπεζες με την εφαρμογή πολιτικών ποσοτικής χαλάρωσης κατάφεραν να σταθεροποιήσουν τα χρηματοπιστωτικά συστήματα, αποσοβώντας τον κίνδυνο μιας νέας κρίσης. Στο μεταξύ, όμως, ουδείς ενδιαφέρθηκε για το αν οι εν λόγω τεράστιες ποσότητες ρευστότητας μετατράπηκαν σε παραγωγικές επενδύσεις και δαπάνες, που δημιουργούν νέα εισοδήματα, σταθεροποιώντας τις οικονομίες με όρους απασχόλησης, διατηρήσιμης δυναμικής και κοινωνικής συνοχής ή ανακυκλώθηκαν σε νέες παρασιτικές επενδύσεις και φούσκες. Κι αυτό συμβαίνει, γιατί οι κυρίαρχες αντιλήψεις δεν ευνοούν την ρύθμιση του χρηματοπιστωτικού συστήματος.

Σήμερα οι κεντρικές τράπεζες κλείνουν τον κύκλο της ποσοτικής χαλάρωσης, αλλά αυτό είναι επιλογή αστάθειας. Διότι με βουτηγμένες τις κυβερνήσεις στη δημοσιονομική λιτότητα και πολλά κράτη στο δημόσιο χρέος, με ασταθείς ακόμα τις οικονομίες, ισχνά εισοδήματα και με τη νομισματική πολιτική να προσαυξάνει την αβεβαιότητα, στο μακροοικονομικό περιβάλλον η προοπτική γίνεται όλο και περισσότερο δυσοίωνη. Χρειάζεται μια δομική αλλαγή στην ασκούμενη οικονομική πολιτική, με προτεραιότητα στη μείωση των ανισοτήτων, στη χαλάρωση της δημοσιονομικής λιτότητας και στη μέριμνα των κεντρικών τραπεζών για τη ρύθμιση του χρηματοπιστωτικού συστήματος κι όχι μόνο για τη νομισματική πολιτική του χαμηλού επιτοκίου και της άφθονής μεν, παρασιτικής δε ρευστότητας. Χωρίς μια τέτοια αλλαγή, είναι θέμα χρόνου η νέα φάση της παγκόσμιας αστάθειας που βρισκόμαστε, να εκδηλωθεί εκ νέου ως κρίση. Αν δεν αμβλυνθούν οι τεράστιες κοινωνικές ανισότητες, πράγμα που προϋποθέτει αυξήσεις των εισοδημάτων από τη μέση της κοινωνικής πυραμίδας και κάτω, κι αν δεν μπουν οι οικονομίες και οι κοινωνίες σε φάση διατηρήσιμης δημιουργίας εισοδημάτων και θέσεων εργασίας, τότε το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα είναι μπροστά σε τεράστιες προκλήσεις. Ζούμε την περίοδο της αβέβαιης προοπτικής έτσι κι αλλιώς.

2019: Προβλέψεις και προκλήσεις

Πρόκειται για:

  • Τους πανεπιστημιακούς καθηγητές κ. Γιώργο Αργείτη (ΕΚΠΑ), επιστημονικό διευθυντή του Ινστιτούτου Ερευνών της ΓΣΕΕ, και Διονύση Γράβαρη (Πάντειο Πανεπιστήμιο), επιστημονικό διευθυντή του Ινστιτούτου Μικρών Επιχειρήσεων της ΓΣΕΒΕΕ, οι οποίοι αποτιμούν την κατάσταση της ελληνικής οικονομίας και σχολιάζουν την προοπτική της ζήτησης, των εξαγωγών και των επενδύσεων, στο πλαίσιο της πραγματικότητάς τους, των προβλημάτων τους και του δέοντος, και
  • Τους κ. Γιώργο Καπόπουλο και Σταύρο Λυγερό, έμπειρους διεθνείς αναλυτές, αρθρογράφο του πρώτου στην εφημερίδα Έθνος και επικεφαλής του δεύτερου του ιστότοπου καθημερινής ενημέρωσης και αναλύσεων κύρους SLpress.gr, οι οποίοι σχολιάζουν τις πολιτικοοικονομικές και γεωπολιτικές προκλήσεις στην Ευρώπη και τον κόσμο, στα Βαλκάνια και την ανήσυχη ανατολική λεκάνη της Μεσογείου που μας περιβάλουν.

Διαβάστε τις συνεντεύξεις εδω:

Οι συνεντεύξεις τους δόθηκαν στον Νικόλα Παπαδημητρίου.

Χρήστος Τσεντεμεΐδης, ECR Ελλάς: Σε αναζήτηση νέου μοντέλου συνεργασίας και ανάπτυξης

Στην εναρκτήρια ερώτησή μας σχετικά με την αποτίμησή του για το 2018 και τις εκτιμήσεις του για την εξέλιξη της αγοράς τη νέα χρονιά ο κ. Χρήστος Τσεντεμεΐδης μας είπε: «Τα τελευταία στοιχεία δείχνουν ότι το 2018 ήταν μια θετική χρονιά από άποψη τζίρου, αλλά κυρίως όγκου πωλήσεων. Η θετική αυτή πορεία τροφοδοτείται από τη σημαντική βελτίωση της καταναλωτικής εμπιστοσύνης, η οποία, βάσει των στοιχείων της Nielsen, έχει μια σταθερή ανοδική τάση από το τρίτο τρίμηνο του 2017. Το 2018 ήταν μια χρονιά ορόσημο για το οργανωμένο λιανεμπόριο, με σημαντικές αλλαγές στο συσχετισμό δυνάμεων και τη δημιουργία νέων ισορροπιών.

Είναι πολύ δύσκολο να προβλέψει κανείς την πορεία της αγοράς μας το 2019. Ενώ η καταναλωτική εμπιστοσύνη βελτιώνεται, η συζητούμενη οικονομική ανάπτυξη από την άποψη του ΑΕΠ δεν έχει αγγίξει ακόμη την πραγματική οικονομία. Πιο συγκεκριμένα, η ανεργία το 2019 για ακόμη μία χρονιά θα είναι σε μη αποδεκτά επίπεδα (18,1% κατά την πρόβλεψη του ΔΝΤ) και η φορολογία θα συνεχίσει να είναι υψηλή, περιορίζοντας το διαθέσιμο εισόδημα. Η πιο αισιόδοξη πρόβλεψη είναι ότι θα συνεχιστεί οριακά η αύξηση του τζίρου συγκριτικά με το 2018.

Αναζητώντας ένα νέο μοντέλο συνεργασίας
Το 2019 μπορεί να αποτελέσει σταυροδρόμι για τον κλάδο μας. Είναι σημαντικό να αναλογιστούμε, εάν το υπάρχον μοντέλο ενεργειών, που υιοθετήσαμε με την έναρξη της κρίσης, μπορεί να είναι το ίδιο αποτελεσματικό και τα επόμενα χρόνια. Κατά την άποψή μου πως όχι. Ο λόγος είναι ότι όλα αλλάζουν. Η γενιά των millennials, που ήδη έχει εισέλθει δυναμικά στον χώρο εργασίας, η μέγιστη διείσδυση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, οι ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών και το ηλεκτρονικό εμπόριο φέρνουν τεράστιες αλλαγές στον τρόπο που επικοινωνούμε, ενημερωνόμαστε και καταναλώνουμε. Εμείς στο ECR Ελλάς πιστεύουμε ότι η διερεύνηση και η κατανόηση αυτών των νέων δεδομένων, που αποτελούν ήδη το παρόν, μπορεί να δώσει τροφή για προβληματισμό και δημιουργική σκέψη και κατ’ επέκταση να οδηγήσει στη δόμηση ενός νέου μοντέλου συνεργασίας και ανάπτυξης, διασφαλίζοντας, παράλληλα, ότι μένουμε σταθεροί στο όραμά μας, που συνδέεται με τη μεγιστοποίηση της ικανοποίησης των καταναλωτών».

Ξεπεράστηκε το όριο ελαστικότητας της τιμής/αύξησης όγκου πωλήσεων

    σελφ σέρβις: Πόσο εύκολο είναι για τους εγχώριους παραγωγούς να επενδύουν στην καινοτομία, δραστηριοποιούμενοι σε μια χώρα της οποίας η οικονομία απαξιώθηκε την τελευταία δεκαετία;

Χρήστος Τσεντεμεΐδης: Τα τελευταία χρόνια της κρίσης, η επένδυση στην καινοτομία μπήκε σε δεύτερη προτεραιότητα, δεδομένου ότι ο κλάδος μας εστίασε στο να προσφέρει τα προϊόντα και τις υπηρεσίες του σε πολύ πιο προσιτές τιμές στον καταναλωτή μας. Τα αποτελέσματα δικαίωσαν την στρατηγική αυτή, καθώς το ποσοστό των πωλήσεων των επωνύμων προϊόντων σε πολλές κατηγορίες παραμένει πολύ υψηλό, με τους δύο στους τρεις Έλληνες να πιστεύουν στη σχέση ποιότητας-τιμής που προσφέρουν. Η επιλογή αυτή, όμως, έχει τα όριά της από άποψη αποτελεσματικότητας. Στις περισσότερες κατηγορίες έχουμε ξεπεράσει το όριο της ελαστικότητας της τιμής-αύξησης όγκου πωλήσεων. Γι’ αυτό και βλέπουμε σταδιακά μία μεταστροφή και επένδυση σε νέα προϊόντα και υπηρεσίες. Μια ειδική αναφορά οφείλω στην «έκρηξη» καινοτομιών εκ μέρους πολλών νέων Ελλήνων παραγωγών κυρίως στον χώρο των τροφίμων, οι οποίοι αποβλέπουν στην προώθηση των προϊόντων τους στις διεθνείς αγορές. Εδώ εντοπίζονται δύο δυσκολίες. Η πρώτη αφορά την απουσία επενδυτικών κεφαλαίων (Venture Capitals), που θα βοηθήσουν στη χρηματοδότηση των νέων ελληνικών δυναμικών start ups. Η δεύτερη αφορά την έλλειψη διαθέσιμων δανειακών κεφαλαίων από την πλευρά των τραπεζών.

    σ. σ.: Σε τι βαθμό έχει επηρεαστεί η στελέχωση των επιχειρήσεων, που έχουν παρουσία στην Ελλάδα, από το κύμα του brain drain;

Χ. Τ.: Μισό εκατομμύριο Έλληνες έφυγαν στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης. Το brain drain δεν επηρεάζει μόνο τις επιχειρήσεις ως όλον, αλλά αποτελεί ένα αρνητικό κοινωνικό και δημογραφικό φαινόμενο για την πατρίδα μας, που εύχομαι να αναστραφεί σύντομα με την βελτίωση της οικονομίας και τη μείωση της ανεργίας. Ως προς τις επιπτώσεις του στην στελέχωση των επιχειρήσεων, είναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια διαπιστώνονται στον κλάδο μας δυσκολίες εξεύρεσης κατάλληλου και κατηρτισμένου ανθρώπινου δυναμικού.

Συντηρητικά αισιόδοξος

    σ. σ.: Είναι δυνατόν παραγωγοί κι έμποροι να ελπίζουν σε μια θετική πορεία, ενόσω απευθύνονται σε νοικοκυριά με απαξιωμένα εισοδήματα και σε μια νέα γενιά εργαζομένων, που κατά το 30% αμείβονται με λιγότερα των 500 ευρώ μηνιαίως;

Χ. Τ.: Με δεδομένη τη θετική αύξηση στον κλάδο το 2018 και με την προοπτική πιθανής περαιτέρω αύξησης το 2019 θέλω να είμαι συντηρητικά αισιόδοξος. Η χώρα μας έχει ανάγκη την έξοδο από την πολύχρονη ύφεση, με τόλμη για επενδύσεις σε νέα προϊόντα και υπηρεσίες. Ειδικά οι παραγωγικοί τομείς που συνδέονται με διεθνείς αγορές, μέσω των εξαγωγών τους, έχουν κάθε λόγο να είναι αισιόδοξοι για το μέλλον. Στο μεταξύ, νέες μορφές εμπορίου, όπως το ηλεκτρονικό εμπόριο, προσφέρουν ήδη μέσα από εξελιγμένες πλατφόρμες, όπως οι Amazon και Alibaba, εύκολη και οικονομική πρόσβαση σε εκατοντάδες εκατομμύρια καταναλωτών, ενώ γίνονται πηγή έμπνευσης νεοφυών επιχειρήσεων.

Φθηνότερες οι τιμές στην Ελλάδα

    σ. σ.: Λιανεμπόριο και βιομηχανία διατείνονται ότι διαθέτουν στην κατανάλωση τα προϊόντα τους σε τιμές χαμηλότερες έναντι άλλων μεγάλων ευρωπαϊκών αγορών. Ισχύει άραγε το ίδιο, όταν στη σχετική ανάλυση λαμβάνεται υπόψιν η παράμετρος «εισόδημα»;

Χ. Τ.: Την απάντηση δίνουν τα διαθέσιμα στοιχεία και πιο συγκεκριμένα τα αποτελέσματα της επαναλαμβανόμενης εξαμηνιαίας έκθεσης του ΙΕΛΚΑ. Η έρευνα παρουσιάζει τα αποτελέσματα οργανωμένης σύγκρισης τιμών, στο τυπικό καλάθι αγορών των σούπερ μάρκετ στην Ελλάδα τον Δεκέμβριο 2018, συγκριτικά με το αντίστοιχο αγγλικό, γαλλικό, ισπανικό και πορτογαλικό. Η έρευνα δείχνει, λοιπόν, ότι το μέσο καλάθι είναι ακριβότερο παντού συγκριτικά με αυτό της Ελλάδας. Ως προς το επίπεδο των τιμών σε σχέση με το εισόδημα θέλω να επισημάνω ότι τα περισσότερα αγαθά στην Ελλάδα είναι εισαγόμενα ή χρησιμοποιούν εισαγόμενες πρώτες ύλες, οπότε τα περιθώρια διαφοροποίησης των τιμών τους από αυτές της Δυτικής Ευρώπης είναι σχετικά περιορισμένα. Όμως, στα προϊόντα εγχώριας παραγωγής, όπως τα οπωροκηπευτικά, οι τιμές είναι κατά πολύ φθηνότερες από τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Οι τιμές στο ράφι είναι «πεντακάθαρες»

    σ. σ.: Εδώ και χρόνια μεταξύ αγοράς και αρμόδιων υπουργείων γίνεται λόγος για τις «καθαρές» τιμές, δηλαδή για το πραγματικό κόστος κτήσης των αγαθών από το λιανεμπόριο. Θεωρείτε ότι είναι εφικτός ο υπολογισμός τους;

Χ. Τ.: Οι τιμές που υπάρχουν στα ράφια των καταστημάτων είναι «πεντακάθαρες». Είναι το αποτέλεσμα μίας ανοιχτής, ιδιαίτερα ανταγωνιστικής αγοράς, που διαμορφώνει ελεύθερα τις τιμές της, με μοναδικό στόχο να προσφέρει το καλύτερο προϊόν και να κερδίσει την προτίμηση του καταναλωτή. Είναι αυτός, ο καταναλωτής, που τελικά επιλέγει το συνδυασμό ποιοτικών προϊόντων / υπηρεσιών και βέλτιστης τιμής, που ανταποκρίνεται ικανοποιητικότερα στις ανάγκες του. Το ΙΕΛΚΑ στην τελευταία του έρευνα που δημοσίευσε τον Φεβρουάριο του 2018, δείχνει ότι οι καταναλωτές τα τελευταία χρόνια αξιολογούν όλο και πιο θετικά την παρεχόμενη αξία σε σχέση με την τιμή που λαμβάνουν κατά τις αγορές τους από τα σούπερ μάρκετ. Σε ό,τι αφορά τις σχετικές συζητήσεις σε πολιτικό επίπεδο, όπως είπατε, δεν φαίνεται να υπάρχουν κατά την άποψή μου τα περιθώρια περαιτέρω μείωσης των τιμών, ανεξάρτητα από τον τρόπο με τον οποίο θα αποτυπώνονται οι τιμές αγοράς στο τιμολόγιο.

Διαφοροποίηση με νόημα…

Οι επιχειρήσεις, ιδιαίτερα σε περιόδους έντονου ανταγωνισμού και μείωσης του διαθέσιμου προς κατανάλωση εισοδήματος, επιδιώκουν επίσης με… υπαρξιακή ένταση τη διαφοροποίησή τους, θέτοντας στο επίκεντρο της στρατηγικής τους τη δημιουργία μιας εικόνας μοναδικότητας, κυρίως σε ό,τι αφορά τον τρόπο προσέγγισης των πελατών τους και την κάλυψη των αναγκών τους.

Η επίτευξη αυτού του στόχου απαιτεί την αξιοποίηση κάθε στοιχείου δημιουργικότητας των επιχειρήσεων και των στελεχών τους, αλλά κυρίως την τεκμηρίωση της ειλικρίνειας των προθέσεών τους. Το κοινό είναι -δικαίως- αδυσώπητο. Οσμίζεται και τιμωρεί τη μεταμφίεση της επιδίωξης κέρδους σε κοινωνική αποστολή, αλλά και την κάλυψη ενεργειών που υλοποιούνται υπό καθεστώς άγχους για την επικράτηση έναντι του πιο αδύναμου, με επιστημονικοφανή επιχειρήματα.

Δυστυχώς, σε καθεστώς συνεχούς αγωνίας για το αύριο, δύσκολα μπορεί να είναι κανείς αισιόδοξος πως η αλήθεια θα αναγνωριστεί από επιχειρηματικούς οργανισμούς, ιδίως ισχυρούς, ως μέσο ενίσχυσης της αξίας του ονόματός τους και πως η αντίληψη περί αναγκαίας συνεισφοράς τους στην κοινωνική εξέλιξη θα υπερισχύσει του φόβου για απώλεια μεριδίου.

Παρόλα αυτά, και ίσως λόγω αυτών, υπάρχουν περιπτώσεις που ξαφνιάζουν κοινό και επιχειρήσεις. Μια τέτοια περίπτωση είναι αυτή της βρετανικής αλυσίδας Iceland, που επέλεξε να προωθήσει ως κεντρικό μήνυμα την περίοδο των γιορτών την κατάργηση της χρήσης φοινικέλαιου στα PL προϊόντα της, προβάλλοντας την ανάγκη αλλαγής στάσης της βιομηχανίας και του λιανεμπορίου, ώστε να μπει ένα τέλος στην καταστροφή ενός από τους μεγαλύτερους πνεύμονες της γης, τα τροπικά δάση.

Το σχετικό video, που δημιουργήθηκε σε συνεργασία με τη Greenpeace, παρουσιάζει μια ιστορία κινουμένων σχεδίων, όπου ένας ουρακοτάγκος καταστρέφει το σπίτι ενός μικρού κοριτσιού. Όταν το κορίτσι ρωτά το γιατί, το χαριτωμένο ζώο απαντά πως βρέθηκε στο σπίτι του κοριτσιού γιατί το δικό του καταστράφηκε από τους ανθρώπους. Το video έγινε viral, με δεκάδες εκατομμύρια θεάσεις. Όσον αφορά στους τηλεοπτικούς σταθμούς, η αρμόδια επιτροπή για τον έλεγχο των διαφημίσεων απαγόρευσε την προβολή του, με την αιτιολογία πως πρόκειται για προϊόν συνεργασίας με μια οικολογική οργάνωση και προωθεί πολιτικές θέσεις!

Υπάρχουν εταιρείες που δεν χρησιμοποιούν πλέον στα προϊόντα τους φοινικέλαιο, μια πρώτη ύλη φθηνή, εύκολη στην επεξεργασία, αλλά με αποδεδειγμένα τραγικές επιπτώσεις της παραγωγής της στο περιβάλλον. Άλλες έχουν δηλώσει πως χρησιμοποιούν φοινικέλαιο από βιώσιμες καλλιέργειες, για τις οποίες επίσης έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς επιφυλάξεις από οργανισμούς με οικολογική δράση. Κάποια σούπερ μάρκετ έχουν επίσης αποφασίσει τη σταδιακή απόσυρση των σχετικών προϊόντων από τα ράφια τους. Η συγκεκριμένη καμπάνια όμως μιας κλασικής επιχείρησης τροφίμων διαφοροποιείται στο εξής: μιλά για τις αιτίες μιας καταστροφικής πολιτικής των επιχειρήσεων και όχι μόνο για τις συνέπειές της.

Άρα, σε αυτή την περίπτωση έχουμε να κάνουμε με μια ισχυρή τοποθέτηση, με μια δήλωση επιχειρηματικού ενδιαφέροντος, αφού αφορά στην απόφαση της αλυσίδας να μην χρησιμοποιεί φοινικέλαιο, αλλά παράλληλα βαθιά πολιτική. Πρόκειται για μια κίνηση που διαφοροποιεί την αλυσίδα προς την κατεύθυνση της ουσιαστικής παρέμβασης σε ένα θέμα που απασχολεί την κοινωνία, ακόμη και αν δεν είναι σίγουρο πως το σύνολο της επιχειρηματικής της δράσης χαρακτηρίζεται από αντίστοιχες πραγματικά ρηξικέλευθες επιλογές.

Πιθανόν οι επιχειρήσεις που αντιμετωπίζουν ζητήματα επιβίωσης ή απλώς σημειώνουν απώλεια μεριδίων να σκέφτονται πως μια ριζική διαφοροποίηση της συνολικής στρατηγικής τους από τον ανταγωνισμό δεν εξυπηρετεί τους στόχους τους. Ίσως ακόμη πρακτικές όπως η παραπάνω να μην συμφωνούν με τη γενικότερη θεώρησή τους για τον κόσμο και την κοινωνική τους ευθύνη. Σε κάθε περίπτωση, καλό είναι να έχουμε όλοι στο μυαλό μας πως πάντα υπάρχει χώρος για νέες ιδέες, ακόμη και όταν τα δεσμά με παραδοσιακές πρακτικές και αντιλήψεις είναι ισχυρά.

Nielsen: Το Τop 15 των πωλήσεων ραφιού

Eιδικότερα, στα τρόφιμα-ποτά τα μπισκότα είχαν την υψηλότερη αύξηση τζίρου (7,570 εκατ. ευρώ ή 7,2%), λόγω αφενός του ότι προφέρουν φθηνή απόλαυση στα νοικοκυριά και αφετέρου φέτος έκαναν πολλά λανσαρίσματα και προσφορές, που τόνωσαν τη ζήτησή τους. Στα προϊόντα υγιεινής και ομορφιάς την πρωτιά τη έχουν τα μωρομάντηλα, κυρίως διότι η υπερισχύουσα τάση είναι να τα χρησιμοποιεί όλη η οικογένεια, με αποτέλεσμα να τονώνεται η ζήτησή τους. Έτσι, στο εξεταζόμενο διάστημα οι πωλήσεις τους αυξήθηκαν κατά 3,555 εκατ. ευρώ ή κατά 9,9% σε σχέση με πέρυσι. Στα προϊόντα καθαριότητας σπιτιού πρώτη κατηγορία κωδικών σε αύξηση τζίρου (4,136 εκατ. ευρώ ή 24,6%) ήταν οι σακούλες σκουπιδιών, λόγω του τέλους που επιβλήθηκε στη χρήση της πλαστικής σακούλας, επηρεάζοντας τις αγοραστικές συνήθειες. Στα τρόφιμα δεύτερη κατηγορία σε αυξητική τάση στα έσοδα της λιανικής ήταν οι μπάρες δημητριακών, εφόσον είναι trendy-«on the go» προϊόντα (7,341 εκατ. ευρώ ο τζίρος τους με ποσοστό ανάπτυξης 7,2%) και ακολούθησαν τα αναψυκτικά –ανοδικά κινήθηκαν φέτος τα έσοδα μικρών και μεγάλων εμφιαλωτών του κλάδου. Επίσης, το γάλα μετά από μακρά περίοδο πτώσης άρχισε να εμφανίζει διόρθωση μεγεθών, ενώ το Top 5 συμπλήρωσαν τα παγωτά, που φέτος είχαν μια καλή χρονιά.

Στα προϊόντα υγιεινής και φροντίδας δεύτερη κατηγορία από άποψη επιδόσεων ήταν οι πάνες ενηλίκων. Οι πωλήσεις τους αυξήθηκαν κατά 2,174 εκατ. ευρώ ή κατά 5,9%. Ακολούθησαν τα προϊόντα φροντίδα προσώπου, τα αποσμητικά, ενώ κατά σειρά πέμπτα ήταν τα προϊόντα μπάνιου-ντους. Αντίστοιχα, στην κατηγορία των προϊόντων καθαριότητας σπιτιού, μετά τις πλαστικές σακούλες, ακολούθησαν τα εντομοκτόνα, τα προϊόντα περιορισμένου αφρού, τα HH cleaners και τα μαλακτικά.

Σε πτώση τζίρου
Στον αντίποδα στην προϊοντική ομάδα των τροφίμων-ποτών με τις μεγαλύτερες απώλειες (-16,2%) και δη υψηλής αξίας (πτώση κατά 14,518 εκατ. ευρώ) ήρθαν τα ελαιόλαδα, τα οποία εμφάνισαν απώλειες σε αξία και όγκο, καθώς, όπως σημειώνουν παράγοντες της αγοράς, «μάλλον το κανάλι της οργανωμένης λιανικής αποδεικνύεται προβληματικό». Απώλειες είχαν επίσης τα σπορέλαια (μείωση κατά 2,974 εκατ. ευρώ ή κατά 7,6%), ενώ ακολούθησαν με πολύ μικρότερες αρνητικές μεταβολές οι μπίρες, τα αλεύρια και οι μαργαρίνες. Στην κατηγορία των προϊόντων υγιεινής και ομορφιάς οι απώλειες ήταν εξαιρετικά περιορισμένες και στις πέντε ομάδες αγαθών, αφού ανά κατηγορία κυμάνθηκαν από 558.000 ευρώ η μεγαλύτερη (ξυριστικές λεπίδες) έως 196.000 η μικρότερη (πάνες μωρών). Στις ενδιάμεσες θέσεις μπήκαν οι κρέμες χεριών, τα προϊόντα προστασίας από τον ήλιο και τα shaving preps. Ως προς τα προϊόντα καθαριότητας σπιτιού οι χαρτοπετσέτες εμφάνισαν στο δεκάμηνο τη μεγαλύτερη πτώση, με απώλειες 1,234 εκατ. ευρώ ή 6,2% σε σχέση με το αντίστοιχο περσινό δεκάμηνο. Ακολούθησαν οι μπαταρίες, τα χαρτιά κουζίνας, τα high subs και τα fine fab Bet. Σημειώνουμε ότι το δημογραφικό πρόβλημα της χώρας φαίνεται πως έχει το δικό του αποτύπωμα στις πωλήσεις των σούπερ μάρκετ, αφού, όπως προαναφέρθηκε, οι πάνες ενηλίκων καταγράφουν φέτος αύξηση πωλήσεων κατά 5,9% εν αντιθέσει προς τις πάνες για τα μωρά, που εμφανίζουν οριακή πτώση 0,4%.